Yuxuların arxasında dayanan elmi izahlar... 

Yuxular gələcəyi proqnozlaşdırırmı? Niyə təkrarlanan yuxular görürük? Yuxuları idarə etmək mümkündürmü? Hər gecə yaşadığımız bu sirli dünyanı daha yaxından tanımaq üçün Professor Sevda İsmaıloğullarının elmi izahlarını mütləq oxuyun.

 

Moderator.az  tez-tez verilən 18 sual və onların cavablarını təqdim edir:

 

 

Niyə xəyal etdiyimizi hələ tam başa düşə bilməmişik. Ancaq bəzi araşdırmalar var ki, xəyallardan məhrum olduğumuz zaman hansı itkilərlə üzləşdiyimizi ortaya qoyur. Bu araşdırmalar sayəsində yuxuların faydaları ilə bağlı bəzi fərziyyələr hazırlanmışdır.

Əvvəla, yuxular gün ərzində öyrəndiklərimizi və yaşadıqlarımızı yaddaşımıza yazmaq prosesində mühüm rol oynayır.

Xəyallar da yaradıcılıqla çox bağlıdır. Ancaq buna keçməzdən əvvəl yuxular haqqında bir az təfərrüata girək. Yuxularımız iki fərqli dövrdə baş verir: Qeyri-REM dövrü və REM dövrü. Qeyri-REM dövrü yuxunun dərin və sakit olduğu və yuxuların ümumiyyətlə nadir olduğu mərhələdir. REM dövründə beyin aktivləşir, sürətli göz hərəkətləri başlayır və yuxular tez-tez baş verir. Burada REM dövründəki yuxular daha çox yaradıcılıqla əlaqələndirilir. Xəyalların və yaradıcılığın bir-birinə necə bağlı olduğunu anlamaq üçün bəzi nümunələrə nəzər sala bilərik. Məsələn, Dmitri Mendeleyev yuxusunda dövri cədvəli kəşf etdiyini, Pol Makkartni isə yuxusunda “Yesterday” mahnısının melodiyasını eşitdiyini deyir. Bir çox sənətkar yuxularında yaranan yaradıcı fikirləri ələ keçirmək üçün çarpayısının yanında notebook və ya səs yazıcısı saxlayır.

Yuxular da emosiyalarımızı tənzimləməkdə mühüm rol oynayır. Gün ərzində hamımız çətin vəziyyətlərlə, hətta travmatik hadisələrlə qarşılaşa bilərik. REM yuxusunda gördüyümüz yuxular bu çətin, stresli hadisələrin emosional yükünü yüngülləşdirir. Beləliklə, sonradan həmin hadisələrə daha sakit yanaşa bilərik. Gecələr nəyinsə narahatçılığı ilə yatmısan və səhər oyananda bu yükün yüngülləşdiyini hiss etmisən. Bu, əslində REM yuxularının duyğularımızı necə incə şəkildə tənzimlədiyinin güclü sübutudur. Buna görə vacib qərarlar verməzdən əvvəl “bir az yat, səhər daha aydın düşünəcəksən” deyirik. Yuxular duyğularımızın kəskinliyini yumşaltdığı üçün biz impulsiv qərarlar qəbul etmirik.

Necə deyərlər, “Zaman bütün yaraları sağaldır”, əslində yaralarımızı sağaldan REM yuxularıdır. Xülasə, REM yuxusu və bu dövrdə görülən yuxular duyğularımızı tənzimləməkdə çox mühüm rol oynayır. Buna görə də yuxusuzluqdan əziyyət çəkən insanlar daha dözümsüz və aqressiv olurlar. Çünki onlar REM yuxusundan məhrumdurlar.

 

 

Yuxumuz sağlamdırsa, bəli, hər gecə yuxu görürük.

 

 

Orta hesabla dörd-altı dəfə... Yuxularımızın çoxunu səhər görürük. Çünki REM dövrü səhər saatlarında daha sıx yaşanır. Ancaq bütün yuxularımızı xatırlamırıq. Bir yuxunu xatırlayıb-xatırlamamağımızı təyin edən amil budur: Yuxu görərkən və ya dərhal sonra oyansaq, o yuxunu xatırlayırıq. Amma yuxu görmə prosesi bitdikdən sonra oyanmadan yuxunun başqa mərhələsinə keçsək, o yuxunu xatırlamayacağıq. Ona görə də “mən heç yuxu görmürəm” deyən adama “yox, əslində yuxu görürsən, amma yuxular zamanı oyanmadığın üçün onları xatırlamırsan” deyirik.

 

 

Dəqiq vaxt deyə bilmərik. Çünki yuxunun müddəti gecənin hansı hissəsində və ya yuxunun hansı mərhələsində baş verdiyinə görə insandan insana dəyişə bilər. Təxminən yuxular gecə yuxusumuzun təxminən 20-25 faizini təşkil edir. Biz adətən gecənin ikinci yarısında daha uzun yuxular görürük. Hər yuxu müddəti orta hesabla 5-20 dəqiqə arasında davam edir.

 

 

Bəzən edə bilərik. Biz yuxunun gedişatını dəyişə bilərik və bəzən bütün yuxu üzərində könüllü nəzarət əldə edə bilərik. Bu vəziyyət "aydın yuxu" adlanır.

Normalda yuxular zamanı beynimiz xarici dünya ilə əlaqəni kəsir. Ancaq aydın yuxu zamanı beyin oyaqlıqla bağlı bəzi reaksiyalar göstərir və insan yuxu gördüyünü başa düşür. Bu şüur sayəsində yuxu üzərində şüurlu nəzarət əldə edilir.

 

 

Yuxularımızda rəngləri, məkanları və məkanı real dünyada olduğu kimi qavrayırıq. Xəyallarımızın əksəriyyətində artıq vizual elementlər var. Biz ümumiyyətlə bu elementləri real dünyada olduğu kimi rəngarəng kimi qəbul edirik.

Bu arada xəyallarımızda təkcə vizual elementlər deyil, digər hisslər də oynaya bilər. Məsələn, bir səs eşitmək, bir əşyaya toxunmaq, qoxu hiss etmək və ya dad duymaq kimi duyğu elementləri də yuxularımızda yer ala bilər. Ancaq bunlar vizual məzmunlu yuxulardan daha nadirdir.

 

 

Açığı, “ən çox bu hiss yaşanır” kimi söz demək düzgün deyil. Çünki bu mövzuda bizdə dəqiq məlumat yoxdur. Emosional vəziyyətinizə, keçmiş və gündəlik həyat təcrübələrinizdən asılı olaraq hər cür müsbət və mənfi duyğular yaşaya bilərsiniz. Bu çox şəxsidir. Depressiyadasınızsa və ya narahatlıq pozuqluğunuz varsa, kabuslara meylli ola bilərsiniz. Və ya qorxu, narahatlıq və ya qorxu kimi daha çox duyğular yaşaya bilərsiniz.

 

 

Ola bilər. Tutaq ki, siz yuxu görərkən otağınızın qapısı açıldı, işığı yandı və kimsə sizi çağırdı. Ya da deyək ki, bədəninizdə bir stimul var, məsələn, sidik ifrazında ilişib qalmısınız. Bütün bunlar yuxumuzun məzmununa daxil edilə bilər və axınına təsir edə bilər. Məsələn, qapının açılması səsi yuxunuzda birinin qapını açması kimi görünə bilər və ya sidiyə getmə hissi yuxunuzda tualet axtarışına çevrilə bilər. Ancaq yuxularımızın böyük əksəriyyəti bu cür xarici stimullardan asılı olmayaraq tamamilə zehnimizin daxili aləmində istehsal olunur. Həqiqi dünya stimulları yuxularımızın yalnız kiçik bir hissəsinə təsir göstərə bilər.

 

 

Yaşamadığın və ya şüuraltında olmayan bir şeyi xəyal etmək çətindir. Yuxularımız tez-tez oyanış təcrübələrimizin və duyğularımızın əksidir. Ancaq gündəlik təcrübələrimiz yuxularda tam olaraq eyni şəkildə təkrarlanmır, əksinə, yuxularımızda qeyri-adi şəkildə və fərqli mənalarla görünür. Yuxularımızda, xüsusən də kabuslarda bəzən oyanıq həyatda demək olar ki, rastlaşmadığımız şişirdilmiş duyğular olur.

 

 

Bəşəriyyət həmişə buna inanıb, lakin bu inancı təsdiqləyən heç bir elmi dəlil yoxdur. Bir çox araşdırmalar göstərir ki, yuxularımız keçmiş təcrübələrimizin, emosional vəziyyətimizin və bilinçaltı düşüncələrimizin qarışığıdır. Buna görə də yuxuların gələcəyi təxmin etməkdənsə, indiki ruhi və emosional vəziyyətlərimizi əks etdirdiyi düşünülür.

 

 

Yox, çox tez-tez yuxu görürsənsə, bu o deməkdir ki, yuxuda çox oyanırsan. Çox tez-tez oyanan insanda yuxu keyfiyyətini pozan yuxu pozğunluğu da ola bilər.

 

 

Yuxu məzmunu ilə bağlı araşdırmalara baxdığımızda qadınlar üçün diqqət çəkən mövzu ailə, kişilər üçün isə fiziki təcavüzdür. “Qadınların yuxuları daha realdır, kişilərin yuxuları daha idarə olunur” deyən nəşrlər də var. Xüsusilə gənc kişilərdə cinsi mövzular sıx ola bilər. Araşdırmalara görə, qadınlar daha çox kabus görürlər. Bəzi fikirlərə görə, bu vəziyyətin səbəbi qadınlarda yuxu pozğunluqlarının, depressiya və narahatlıqların daha çox olmasıdır.

Bu arada, kişilərin üçüncü tək şəxsdə, qadınların isə birinci şəxsdə yuxu gördüyünü göstərən araşdırmalar da var. Bu araşdırmalar göstərir ki, kişilər yuxularında özlərini kənar müşahidəçi kimi görməyə meyllidirlər, yəni film izləyirmiş kimi özlərini üçüncü şəxs kimi izləyirlər. Digər tərəfdən, qadınlar ümumiyyətlə yuxularında hadisələri öz gözlərindən, yəni birinci tək şəxsdə “mən” şəklində yaşayırlar.

 

 

Bəli, dəyişir. Üç-beş yaş arası uşaqların daha az, daha qısa, mücərrəd və statik yuxular gördüyü sübut olunub. Yuxu məzmununda heyvan xarakterləri və bədən vəziyyətindəki dəyişikliklər diqqəti çəkir.

Beş-doqquz yaş arası uşaqlarda yuxularda qarşılıqlı əlaqə və hərəkətli obrazlar meydana gəlməyə başlayır. Xüsusilə yeddi-səkkiz yaş arasında xəyallar tək bir səhnədən əlaqəli seriallara çevrilir. Xəyallar doqquz və 11 yaş arasında böyüklərin quruluşuna bənzər bir quruluş əldə etməyə başlayır.

Yaşlandıqca yuxuların miqdarı və xatırlama nisbəti tədricən azalır.

 

 

Təkrarlanan yuxular çox vaxt travmatik hadisələrlə əlaqələndirilir. Məsələn, bu cür yuxular müharibə və ya zəlzələ kimi böyük travmalar keçirmiş insanlarda tez-tez olur.

Normalda gündəlik həyatımızda çətin, travmatik hadisələri REM yuxusu zamanı emosional yükdən təmizləyərək qeyd edirik. Yuxular vasitəsilə baş verən bu proses zamanı beynimizdə norepinefrin adlı kimyəvi maddə az olur. Beləliklə, duyğularımız işlənir və biz sakitləşirik.

Ancaq travmatik hadisələrlə bağlı yuxularda bu kimyəvi kifayət qədər aşağı deyil. Ona görə də beynimiz o hadisənin emosional yükünü götürüb bir kənara qoya bilməz. Travmatik hadisəni təkrar-təkrar canlandıraraq həmin hadisənin emosional təsirlərini azaltmağa çalışır.

 

 

Sağlam insanlarda yoxdur. Ancaq uzanmış vəziyyətdə yatmaq xüsusilə yuxu apnesini (xorlama zamanı nəfəsin müvəqqəti dayandığı xəstəlik) pisləşdirir. Bu, insanın daha çox kabus görməsinə səbəb ola bilər.

 

 

Biz yuxularımızı adətən ana dilimizdə görürük. Ancaq öyrəndiyimiz ikinci dil gündəlik həyatımızda daha çox üstünlük təşkil edirsə, o dildən yuxularımızda da istifadə edə bilərik.

 

 

Doğuşdan kor olanlar dad, toxunma, eşitmə və toxunma hissləri ilə bağlı fikirlər və ya yuxular görürlər. Amma sonradan görmə qabiliyyətini itirənlər vizual yuxular görməyə davam edirlər.

 

 

Bəli, üç mühüm problemdən danışa bilərik: REM yuxu davranış pozğunluğu, kabus pozğunluğu və yuxu iflici. Əvvəlcə REM yuxu davranış pozğunluğunu izah edək. Normalda REM yuxusu zamanı yuxu gördüyümüz zaman bədənimiz iflic olur və bu da yuxuda etdiyimiz hərəkətlərin reallıqda yerinə yetirilməsinə mane olur. Ancaq REM yuxusu davranış pozğunluğu olan insanlarda bu iflic mexanizmi düzgün işləmir. Xəstə yuxusunda nə görürsə onu edir. Məsələn, yuxusunda dalaşan insan yataqda yanındakı birini təpiklə və ya yumruqla vura bilər. REM yuxu davranış pozğunluğu kişilərdə daha çox rast gəlinir və adətən şiddətli yuxular zamanı baş verir.

Kabus pozğunluğu REM yuxusunda da baş verir. Əslində kabuslar hamımızın zaman-zaman yaşadığı bir şeydir. Ancaq kabusların tez-tez göründüyü, yuxu rejimini pozduğu və gündəlik həyata mənfi təsir etdiyi zaman bu vəziyyətə "kabus pozğunluğu" deyirik. Kabus pozğunluğu uşaqlıqda yaygındır, lakin yetkinlik dövründə də baş verə bilər. Yuxular o qədər qorxulu və real ola bilər ki, birdən oyanırsınız və yenidən yuxuya getməkdə çətinlik çəkirsiniz.

Yuxu iflicinə (kabus) gəlincə... Bu pozğunluq REM yuxusu zamanı da baş verir. İnsan şüurunda oyanır, ancaq bədənini hərəkət etdirə bilmir. Çünki yuxularımızda etdiyimiz hərəkətləri etməmizə mane olan iflic mexanizmi işləməyə davam edir. Bu iflic adətən bir neçə dəqiqə davam edir, lakin çox qorxulu ola bilər. Yuxu iflici zamanı bəzi insanlar ətrafdakı xəyali varlıqları görmək və ya səsləri eşitmək kimi qorxulu təcrübələr yaşaya bilərlər.