Dünya uşaq ədəbiyyatı – ədəbiyyatın tərkib hissəsi olub, məqsəd və vəzifələrinə görə 7-14 yaşına qədər müxtəlif oxucu qruplarının təlim və təhsilinə, tərbiyəsinə yönəldilən bədii əsərlərə deyilir. Dünya uşaq ədəbiyyatı uşaqların yaş səviyyəsinə uyğun üslubda yazılır. Onların yaş səviyyələri 7-14 -ə qədərdir. Uşaqlar üçün əsər yazan hər bir yazıçı bu yaş səviyyəsini nəzərdən qaçırmamalıdır. Burada uşağın ictimai mühiti, inkişafı, zövqü, nitqi, bilik dairəsi də nəzərə alınmalıdır. Bununla belə, heç bir vaxt unutmamalıyıq ki, uşaqlar yaş etibarilə daim dəyişilir, onlar dövrdən- dövrə, nəsildən- nəslə dəyişilirlər. Kiçikyaşlı məktəblilərin (7-14 yaş) oxudugu bədii əsərlərin dili aydın və rəvan olmalıdır. Yıgcam süjetli nəsr əsərlərinin dilində də lirizmə üstünlük verilməlidir. Çünki yorucu əsərlər uşağı mətləbdən uzaqlaşdırar, məzmun yaddan çıxar. Dünya uşaq ədəbiyyatı Şərq ədəbiyyatından qədim hind abidəsi "Kəlilə və Dimnə", ərəb xalqlarının əfsanələri ilə zəngin olan "Min bir gecə", bir çox şərq xalqlarının uşaq ədəbiyyatı nümunələri toplanmış "Oxuyan piyalə" kitabı, ümumiyyətlə, Şərq aləmi, Şərq psixologiyası, Şərq mədəniyyəti haqqında geniş və zəngin bilik əldə etməyə imkan verir. Həmçinin Qərb ədəbiyyatının ən nadir nümunələri- Qrimm qardaşlarının nağılları, Andersenin nağıl və hekayələri, C. Sviftin "Qulliverin səyahəti", M.Tvenin, J.Vernin, M.Ridin, C.Dikkensin, C.Rodari və digər görkəmli sənətkar və yazıçıların əsərlərinin oxu imkanlarını xeyli artırmışdır. Dünya uşaq ədəbiyyatı ilə tanışlıq bütün dünya uşaqlarının milliyətindən asılı olmayaraq mənəvi yaxınlaşmasına xidmət edir.
Janrın ən güclü nümayəndəsi
Janrın dünya ədəbiyyatında ən güclü təmsilçisi sözsüz ki, danimarkalı yazıçı Hans Xristian Andersendir. Ölümünə qədər uşaq saflığını qorumağı bacaran Hans demək olar ki, uşaqlardan başqa heç kimlə dostluq etmədi. Onun haqqında adətən belə deyilir: Bir gün Kopnehagen küçələrində gəzişərkən Andersen balaca oğlanla rastlaşdı. Uşaq onun gözünün içinə baxıb onun nə qədər tənha olduğunu başa düşdü. Nağılbazın könlünü almaq üçün əlindəki qalay əsgəri ona tərəf uzatdı. Əvəzində Andersen də ona yeni «Köhnə ev» adlı nağıl əhvalatı danışdı. Onun nağıllarında öyüd-nəsihət, ibrət dərsi vermək cəhdi yoxdu. Burda yalnız arzu var. Gözəlliyi görmək istəyən insanların arzuları. Axı həyat özü gözəl bir nağıldır!”
Bu gün də ənənəvi olaraq ən yaxşı uşaq əsərlərinə məhz onun adını daşıyan mükafat verilir. Mükafatın sonuncu qaliblərindən biri də Skellinq” bestsellerinin müəllifi - britaniyalı yazıçı Devid Almond olub. Yazıçını “uşaqlar üçün sehrli realizmin yaradıcısı” adlandırırlar. Almondun əsərləri uşaqları kitab oxumağa həvəsləndirir, ona dünya şöhrəti qazandıran “Skellinq” əsəri qarajda mələk tapan oğlan haqqındadır. Bu əsərə görə yazıçı bundan əvvəl Karnegi medalına da layiq görülüb. Qeyd edək ki, bu ödül nüfuzlu sayılsa da, qaliblərə pul mükafatını nəzərdə tutmur.
Astrid Lindqren
Amma bu sahədə mükafat tək Andersenin adı ilə bağlı deyil. Uşaq ədəbiyyatının ən yaxşı müəllifləri də Astrid Lindqrenin adını daşıyan mükafata sahiblənirlər. Mükafatın məbləği 700 min avrodur.Rəssam və illuziyaçı olan Lindqren dünya uşaq ədəbiyyatına Karlson kimi məşhur personaj hədiyyə edib. O yalnız karandaşla çəkər və yazardı. Mə.hur isveçli yazıçı 2002-ci ildə vəfat edib.
Klassik “uşaqlar”
Ad bizi çaşdırmasın. Elə klassiklər var ki, onlar hərdən öz uşaq pəncərələri ilə də dünyaya baxıblar. Onlar çətin fəlsəfi əsərlərlə yanaşı saflığın balı olan uşaq əsərləri də ortaya qoyublar. Bir –ikisini təqdim edək:
Ceyms Coys - Ceyms Coys XX əsrin ən təsirli, həm də ən çətin başa düşülən ədəbiyyatçılarındandır. Amma kim deyər ki, “Dublinlilər”, “Uliss” kimi ağır əsərlərin müəllifi uşaqlar üçün də çoxlu kitablar yazıb, xüsusilə də pişiklərlə bağlı.
1936-cı ildə Coys nəvəsi Stefana iki nağıl yazıb göndərib. Yazıçının göndərdiyi “Şeytan və pişik” adlı nağıl kitab kimi onun ölümündən sonra çap olunub. Nağılda şəhər merinin şeytanla bağladığı müqavilədən bəhs edilir; mer şeytandan bir körpü tikməyi xahiş edir, şeytan isə bunu bir şərtlə qəbul edir: körpüdən keçən ilk adamın ruhu ona veriləcək. Şeytan işini qurtaranda mer körpüdən bir pişik keçirir və pişik şeytana verilir. Coysun “Kopenhagen pişikləri” adlı ikinci nağıl kitabı isə 2012-ci ildə yayımlanıb.
Ernest Heminquey - 1951-ci ildə “Holiday” jurnalı Heminqueyin uşaqlar üçün yazdığı iki nağılı dərc edib: “Yaxşı şir” və “Vəfalı öküz”. Birinci nağılda yaxşı makaron yeməyi xoşlayan, qanadlı bir şirdən bəhs edilir. Afrikaya səfər edən şir orada yaxşı qarşılanmır. Ancaq şir buna görə pis olmur, əskinə həmişə əhvalını yüksək tutmağa çalışır. Afrikadan ayrılanda hətta bir əlvida da deyir: “”Adios”(Əlvida) – şir çox təmiz ispan ləhcəsi ilə dedi, çünki o mədəni aslan idi”. “Vəfalı öküz” nağılı isə dava etməkdənsə, gül-çiçək iyləməyi sevən öküzdən bəhs edir.
Umberto Eko - Filosof ve yazıçı Umberto Ekonun uşaqlar üçün üç kitabı var: “Üç kosmonavt”, “Bomba və General”, “Qnunun cırtdanları”.
Hər üç kitabda da siyasi mesajlar var. Məsələn, “Üç kosmonavt”-da tolerantlıq və plüralizm mövzusu işlənib. “Bomba və General”da isə mövzu sülh siyasətidir. “Qnunun cırtdanları”nda isə diqqət ətraf mühitin qorunmasına yönəlib.
