“Geriyə bax, qoca!”, “Yəhərə bağlanmış kəfən” adlı tarixi romanların müəllifi olan Əslixan Hüseynoğlunun XIX-XX əsrlərdə yaşamış, Qarabağ, Zəngəzur və digər mahallarda nüfuzlu ağsaqqal, tanınmış din xadimi, hikmət sahibi kimi yaddaşlara həkk olunmuş Hacı Axund Molla Şükür haqqındakı “Hacı Axund Molla Şükür kim idi?..”  başlıqlı məqaləsində hazırkı Şuşa və Laçın ərazisində yüz illər boyu yaşamış Azərbaycan tayfaları, onların mənşəyi, dili haqqında maraqlı faktlara da toxunulur. 
 
Aktuallığını nəzərə alaraq məqaləni olduğu kimi dəyərli Moderator.az oxucularının nəzərinə çatdırırıq:

(Əvvəli burada://moderator.az/az/ekskluziv/542553/haci-axund-molla-sukur-kim-idi/ )

 

Bizim ulu babamız  Məhərrəm Bağırbəylinin dövlətli, eldə sayılıb-seçilən kişilərindən biri imiş. Onun Hüseyn, Alıkişi, Nəcəfqulu, Şükür və Həsənxan adlı beş oğlu, Xırda və Pəri adlı iki qızı olub. Və onların hamısı da Zəngəzurda – Ağanus kəndində (nə Şuşada, nə də Alxaslıda) doğulub.

    

“...Bizim nəslin Qarabağda və eləcə də ətraf mahallarda tanınıb şöhrət, ad-san qazanması ən çox Məhərrəm babamızın dördüncü oğlu Axund Hacı Molla Şükürün adı ilə bağlıdır.

     

Şükür 1820-1821-ci illərdə Ağanus kəndində anadan olmuşdur. Məhərrəm kişi özü savad almasa da, heç olmasa uşaqlarından birini oxutmaq istəyirmiş. O, 7-8 yaşlı Şükürü Şividə (Şivid - Bağırbəylinin baş kəndi idi - Ə.H.) aparıb mollaxanaya qoyur. O vaxtlar Şividdə bir çox oxumuş adamlar – mollalar yaşayırmışlar. Orada məscid, mollaxana varmış. Bağırbəylidə böyük nüfüz, hörmət-izzət sahibi olan mollalar elin ağsaqqalı hesab olunurmuşlar: Molla Abbas, Axund Məhəmməd, Molla Möhsün, Molla Rəhim, Molla Şükür, Molla Məcid kimi...

    

Şükürün oxumağa çox böyük həvəsi varmış. Uşaq yaşlarından xüsusi fitri qabiliyyətə sahib olan Şükür dini elmlərə yiyələndikcə, müqəddəs kəlamları qavradıqca, uşaq dünyasında yeni, bitib-tükınməz arzular yaranır, sonsuz üfüqlər açılır, qəlbi nurla işıqlanır. O, bütün varlığı ilə Ulu Yaradana bağlanır. Bu bağlılıq, ilahi nur bütün ömrü boyunca onu bir an belə tərk eləmir, həyat yolunu müəyyənləşdirir...

    

Bir neçə ildən sonra Şükür mollaxananı başa vurur. Ancaq bu, onunçün kifayət deyilmiş. Şükür axıradək təhsil almaq, müqəddəs məkanları görmək istəyirmiş. O vaxtadək ona bəlli olmayan və onu rahat buraxmayan dəruni bir səs, gizli və sonsuz bir həvəs Şükürü hey səsləyir, çəkib aparmaq istəyirmiş. O, arzusunu bir neçə dəfə atasına bildirsə də, onu razı salmaq üşün yalvarıb-yaxarsa da, heç bir faydası olmur...

    

Xeyrənsə Şükürü xüsusi bir ana məhəbbəti ilə sevir, onu uşaqlarının hamısından fərqləndirirmiş. Artıq yeniyetmə yaşlarında olan oğlunun gözlərindəki məsumluq, sakit, həlim təbiətli olması, əliaçıqlığı, hamıya qayğı göstərməsi, ağıllı, ölçülüb-biçilmiş hərəkətləri, təmizkarlığı, ədəb-ərkanı daim gözləməsi və özündən böyük qardaşlarından da bunu tələb etməsi ana qəlbində böyük bir qürur, istək doğururmuş. Şükür də həyatında hamıdan çox anasını sevirmiş. Buna görə də sonralar yeganə qızına anasının adını qoyur, özü də, heç zaman onu öz adı ilə çağırmır, ona “nənə” deyir” (“Geriyə bax, qoca!” romanından)...

    

Yazın əvvəllərində (O zaman Şükürün on üç-on dörd yaşı varmış) Həcc ziyarətinə gedənlərin ilk dəstələri görünəndə Şükür həmişə olduğu kimi, səhər tezdən yatağından qalxır, anasının gizlincə ona verdiyi pulları götürür, ana-bala xəlvətcə vidalaşırlar və o, sürünü qabağına qatıb örüşə aparır. O, Duzlaq deyilən yerdə qoyun-quzu otaran çobanların yanına gəlib özlərinin qoyunlarını da onlara tapşırır və oradan uzaqlaşıb Şuşadan Xudafərin körpüsünə gedən qədim karvan yolu üzərində dayanaraq zəvvarları gözləyir...

    

Şükür əvvəl Bağdadda, sonra da Nəcəfdə ruhani məktəblərində oxuyub ali təhsil alır, ərəb və fars dillərini mükəmməl öyrənir, müqəddəs yerləri ziyarət edir. O illərdə Hacı Axund xeyli maddi çətinliklər də çəkmişdir. Həmin dövrdə orada oxuyan qüzey azərbaycanlı tələbə dostları ona maddi köməkliklər göstərmişlər...

     

“Ona bir qardaş kimi yaxından köməklik göstərən adamlardan biri də o zaman orada təhsil alan əmircanlı Mirzə Əbu Turab olur. Bu, həmin Əbu Turab imiş ki, sonralar Bakının bir sıra məscidlərinin axundu olmuş, dərin biliyi, xeyirxahlığı və mənəvi paklığı ilə camaat arasında elə bir hörmət qazanıbmış ki, məşhur xeyriyyəçi, milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyev vəsiyyət edibmiş ki, onu Əbu Turabın ayağı altında dəfn eləsinlər. (Onun vəsiyyətinə əməl olunmuşdur). Şükür dostu Əbu Turabı heç zaman unutmur, hətta sonralar oğlanlarından birinə onun adını qoyur” (həmin romandan).

    

Yəni, Hacı Axundun tələbəlik illərində dostluq elədiyi Hacı Ələsgər (?) deyil, əmircanlı Axund Əbu Turab idi. Onun adını öz oğluna qoyması da bunun sübutudur. Yoxsa, anadan təzəcə doğulmuş körpəyə Əbuturab (Turabın atası) adının qoyulması nə dərəcədə məntiqlidir?..

     

“Axund Hacı Molla Şükür” mövzusu ilə bağlı mənə danışılan bir hadisəni də xatırladım: bir gün qohumlarımızdan biri bu mövzuda məqalə yazmış bir müəllifə zəng vurub bəzi iradlarını bildirir. Müəllif nə desə yaxşıdı?.. “Onu mən yazmamışam, mənim adından yazıblar”. Bu yerdə yadıma mollanın bir lətifəsi düşür: bir gün molla bazarda haray-həşir salır ki, papağımı oğurlayıblar, verin mənim papağımı! Mollanın ətrafına yığışan adamlardan biri əlini onun başına doğru uzadıb, molla, bəs başındakı nədi, papağın başındadı da,- deyir. Molla heyrət və təəccüblə “A kişilər, bunu bura kim qoyub?”,- deyə sual edir.

    

Hacı Şükür 1850-ci ilin ortalarında qürbətdən vətənə qayıdır. Artıq onun atası da, anası da dünyadan köçmüşdü. Bağırbəylidə Hacı Şükürü  böyük təntənə və ehtiramla qarşılayırlar. Bütün el – cavanlı-qocalı onun görüşünə gəlir...

     

Bir neçə gün sonra Hacı Şükür Tiflisə- Qafqaz Müsəlmanlar İdarəsinə gedir. Qafqazın o zamankı şeyxülislamı Fazil İrəvani (1846-1862-ci illərdə  şeyxülislam olmuşdur) onu Şuşadakı məscidlərdən birinə axund təyin edir. Bunun hansı məscid olması barədə dəqiq məlumatımız yoxdur... 

    

Azərbaycan tarixçisi, M.P. Vaqif öldürüləndən sonra Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın baş vəziri olmuş Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği 1848-ci ildə yazdığı “Qarabağ tarixi” əsərində Şuşa şəhərinin tarixi ilə bağlı göstərir ki, Pənahəli xan “islam tarixi ilə 1170, xristian tarixi ilə 1154-cü ildə (şərhçi düzəliş edib: 1170-ci il Miladi təqviminin 1756/57-ci illəridir) Şahbulağı qalasının sakinləri olan ailələri köçürüb bu qalanın içində yerləşdirdi. O vaxta qədər burada yaşayış evləri yox idi. Bura şərq tərəfdə, qalanın altı verstliyində yaşayan Şuşa kəndi əhalisinin əkin yeri və otlağı idi (Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği “Qarabağ tarixi”, Bakı—1959, s.11). Bu yeni şəhərdə ilk bünvrəli məscidi 1768-1769-cu illərdə Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan (atası Pənahəli xanın zamanında tikilmiş qamış məscidin yerində) inşa etdirmişdir. Həmin məscid 45-50 ildən sonra tədricən uçulub dağılmış, 1784/85-ci illərdə onu İbrahimxəlil xanın qızı Gövhər ağa öz vəsaiti hesabına təmir və bərpa etdirmişdir. Şəhərin mərkəzi meydanında yerləşən və memarlıq sənətimizin gözəl nümunələrindən olan bu məscid Gövhər ağa (Yuxarı Gövhər ağa) məscididir.

    

Şuşa şəhərində ümumilikdə on dörd məscid tikilmişdir. Bu o demək deyil ki, onların hamısı eyni vaxtda fəaliyyətdə idi. Hacı Molla Şükür axınd vəzifəsinə təyin ediləndə bu  məscidlərin bir çoxu yararlı vəziyyətdə deyildi. Şuşa şəhərində  bəzi müəlliflərin qeyd etdiyi kimi, “Təzə Pir” yox,“Təzə məhlə” məscidi olub. Və Hacı Axundun da bu məscidin axundu olması barədə məlumatımız yoxdur. Yaşlılardan, eləcə də dayımdan və anamdan eşitdiyim budur ki, o, ömrünün sonlarında Gövhər ağa məscidinin axundu imiş. Ehtimal etmək olar ki, elə məscidin təmirindən sonra bu vəzifəni icra etmişdir...

     

1999-cu ilin yayında Şuşada tanınmış şəxslərdən biri- 1991-ci ilin 20 noyabrında Xocavənd rayonunun Qarakənd ərazisi üzərində vurulmuş helikopterdə Azərbaycanın digər dövlət xadimləri və ziyalıları ilə birgə həlak olmuş, rayonun ilk icra hakimiyyəti başçısı Vaqif Cəfərovun atası Cəfər kişinin yasına getmişdim. Şuşalı Sadıq kişini də ilk və son olaraq orada gördüm. Məclisdə çox adam (şuşalı) vardı. Yuxarıbaşda — adətən, mollanın oturduğu yerdə əyləşmiş orta boylu, nurani simalı, 60-65 yaşlarında olan bir adam Şuşanın işğal günündəki qaçaqaçdan, başını itirmiş mülki əhalinin düşdüyü ağır durumdan danışırdı. Mən onun bu yanğılı söhbətinin axırlarına çatmışdım: “...Əhali şəhərdən çıxanda mən getmədim, gedə bilmədim. Bir  turbanın içində gizdəndim...Bir gün orda qaldım. Şəhərdə mənnən başqa bir kimsə qalmamışdı... Şuşanı qoyub gedə bilmirdim. Elə bil, yaxamdan yapışıb mənə deyirdilər: “Göhər ağa meçidini qoyuf hara gedirsən?!. Bu meçiddə Hacaxundun ruhu dolaşır, divarrarında, hər küncündə-bucağında onun səsi qalıfdı. Hacaxundu qoyuf hara gedirsən?!.” Yanımda əyləşən adamlardan xəbər aldım ki, bu kişi kimdi? Dedilər ki, bu, Gövhər ağa məscidinin azançısı Sadıq kişidir...

     

Xatırladığım bu əhvalatda diqqət çəkən iki məqam vardır. Biri, Hacı Molla Şükürün Gövhər ağa məscidinin axundu olması barədə fikrin təsdiqi, ikincisi də bu imanlı kişinin qəlbində kök atmış Hacaxund sevgisi, yalnız müqəddəslərə, övliyalara göstərilə bilən dərin ehtiramın ifadəsidir... Baxın, tərk edilmiş şəhərdə tək-tənha qalıb bir turbanın içərisində gizlənən bu adam hər an əsir görürülə, öldürülə biləcəyini anlasa da, gedə bilmir. Onu getməyə qoymayan isə nə bu torpaq, nə doğma yurdu, nə ömrü boyu min əzabla qurduğu ev-eşiyi, nə də doğmalarını dəfn etdiyi məzarlıqdı. Sadıq kişini getməyə qoymayan Gövhər ağa məscididi, Hacaxundun əks-sədası bu məscidin divarlarında qalan səsidi, bu məsciddə dolaşan ruhudu...

    

Axund Molla Şükür Tiflisdən Şuşaya qayıtdıqdan sonra qardaşları yığışıb məsləhətləşirlər; ona ata malından pul, mal-heyvan ayırırlar. Sonra da bu heyvanları bazarlarda satdırıb, pulunu Hacı Şükürə verirlər ki, özünə ev tikdirsin. Axund Hacı Molla Şükür Şuşa şəhərində sonuncu salınmış “Təzə məhlə” deyilən məhəllədə özünə ürəyincə olan bir ev tikdirir. Evin içərisindəki xalça və gəbənin çoxunu da qardaş və bacıları gətirirlər...

    

“Hacı Molla Şükürün evi Cıdır düzünün yaxınlığında, sonralar kənd təsərrüfatı texikumunun binası olmuş Mirzalı bəyin evinə bitişikmiş. Bu ev on iki göz otaqdan, böyük bir zaldan ibarətmiş. Hacı Molla Şükür bu zalda camaatı qəbul edərmiş. Evin geniş həyəti uca hasara alınıbmış.   Həyətdə hacının öz əli ilə saldığı gözəl bağ-bağça, çoxlu gül kolları ilə bərabər bir qoz ağacı da varmış. O, bu ağaca xüsusi bir qayğı ilə qulluq edərmiş. Bir vaxtlar fidan olan bu ağac illər ötdükcə qol-budaq ataraq böyümüş, həyət-bacanı geniş çətiri altına alıbmış” (“Geriyə bax, qoca!” romandan)...

    

 

Güclü hafizəsi, möhkəm yaddaşı olan anam Nubar xanım babası Axund Molla Şükürü belə xatırlayırdı: “Hacağam (Hacı ağam)—nəvələri onu belə çağırırmışlar—hündürboylu, nəcim, göyçək bir kişi idi. Beli azca donqarlaşmışdı. İşıqlı sifəti, iri, aydın gözləri, nüfuzedici, mehriban baxışları vardı. Yəqin ki, o vədə kişinin yaşı yüzü haqlamış olardı. Ağappaq ağarmış uzun saqqalı nurani çöhrəsinə xüsusi bir yaraşıq verirdi. Uzun əba geyinər, başına araqçın qoyardı.

 

Onda mən balaça idim. Hacağam bizi çox sevərdi. O məni, Məhəmməd dayımın qızları Həvvanı və Səriyyəni öz otağına aparar, titrək əlləri ilə bizi götürüb dizləri üstünə qoyar, oxşayardı. Tüklü, iri əlləri, uzun barmaqları vardı.

    

Hacağamın otağı ayrıca idi. Heç kəsin icazəsiz bu otağa girməyə, oradakı əşyalara toxunmağa ixtiyarı yox idi. Onun həmişə üstündə oturduğu döşəkçənin yanında üst-üstə yığılmış çoxlu kitab olardı. Otağın bir tərəfində də divar boyunca taxtadan düzəldilmiş ayaqlıqların üstündə az qala tavana dəyən kitab qalaqları vardı. O, vaxtının çoxunu bu otaqda keçirərdi.

    

Qarabağın hər yerindən, hətta uzaq mahallardan da Hacağamın yanına çoxlu adamlar gələrdi. Gələnlərin heç biri, hətta yaxın adamları da onun otağına girə bilməzdi—qayda beləydi. Zalda oturub gözləyərdilər. Özü gəlib onları burada qəbul edərdi. Həm də çalışardı ki, heç kəsi naümid qaytarmasın. Çox zaman yanına gələn kasıblara, kimsəsiz adamlara əl tutar və “ən böyük savab budu!”—deyərdi. O, halal, pak, ədalətli, əliaçıq bir adam idi...

    

Hacağam evdə, ailədə ciddi adam idi, heç kim onun itaətindən çıxmağa cəsarət eləməzdi. Qaraqabaq adamdı. Onun ucadan güldüyünü heç vaxt görməmişdim. Şitliyi, ərköyün hərəkətləri xoşlamazdı” (“Geriyə bax, qoca!” romanından).

  

Övladları və gəlinləri Hacı Molla Şükürə “Ağa”, nəvələri “Hacağa”, qohumları “Hacı”, “Hacəmi”, Qarabağ camaatı “Hacaxund”, “Axund Hacı Şükür”, “Hacı Molla Şükür” deyirmişlər. Qarabağın tarixində camaat arasında Axund Hacı Molla Şükür qədər hörmət və nüfuz qazanmış şəxslər az olmuşdur. Mömin və dindar adamlar ona qeyri-adi bir şəxs, Allahın elçisi kimi inam və etiqad göstərmişlər. Yoxluğundan uzun bir zaman keçməsinə baxmayaraq, Bağırbəylinin yaşlı adamları məcburi köçkünlük ilinədək “Hacaxundun oxuduğu Qur’an haqqı”, “Hacaxundun oxuduğu qızıllı Qur’ana and olsun”—deyə, and içirdilər...  

    

(Davamı var)