"2025-ci il üçün kimya üzrə Nobel mükafatı: İnsanlıq üçün "molekulyar inqilab" - "Deutsche Welle"

"Metal-üzvi karkaslar suyu, havanı və enerjini idarə edə bilən materiallar dövrünün başlanğıcını qoyur..."

2025-ci ilin kimya üzrə Nobel mükafatına Yaponiyadan Susumu Kitaqava, Avstraliyadan Riçard Robson və ABŞ-dan iordaniya mənşəli Ömər Yaği layiq görülüb.

Moderator.az xəbər verir ki, bu barədə "dw.com" nəşri məlumat yayıb.

Yeni nəsil kimyanın təməli: metal-üzvi karkaslar

İsveç Kral Elmlər Akademiyasının açıqlamasına görə, alimlər bu mükafata metal-üzvi karkasların (MOF) yaradılmasına görə layiq görülüb - bu, müasir kimyada inqilabi hesab edilən bir kəşfdir.

Bu üç alim metalların ionlarını və uzun karbon əsaslı molekulları birləşdirərək, içərisində boşluqlar olan kristal strukturlar yaratmağa nail olublar. Bu strukturların unikal xüsusiyyəti ondadır ki, onlar maddələri saxlaya, süzə, udaraq çevrilmə proseslərini idarə edə və hətta elektrik keçirə bilir.

Kitaqava hazırda Kyoto Universitetində, Robson Melburn Universitetində, Yaği isə Kaliforniya Universitetinin (Berkeley) professorudur. Onların yaratdığı bu yeni "molekulyar memarlıq" təkcə laboratoriya uğuru deyil, elm və sənayenin sərhədlərini yenidən müəyyən edən kəşfdir.

Elmi çevriliş: su, hava və enerji üçün yeni üfüqlər

MOF materialları kimyaçıların uzun illər xəyal etdiyi çoxşaxəli tətbiqləri reallığa çevirir. Onlar vasitəsilə səhralarda havadan su toplamaq, atmosferdən karbon qazını udmaq, zəhərli qazları saxlamaq və neytrallaşdırmaq, enerji daşıyıcılarını daha səmərəli formalaşdırmaq və molekulyar kataliz proseslərini sürətləndirmək mümkündür.

Hesabatda qeyd olunur ki, Riçard Robson hələ 1989-cu ildə bu istiqamətdə ilk araşdırmaları aparıb - o, mis ionlarını dörd şüalı molekulla birləşdirməyə cəhd göstərib, lakin həmin strukturlar sabit olmayıb. Sonradan Susumu Kitaqava bu karkasların çevik ola biləcəyini sübut edib, Ömər Yaği isə onları davamlı və sabit formada yaratmağın yolunu tapıb.

Nobel Komitəsinin sədri Hayner Linke alimlərin işini belə dəyərləndirib: "Metal-üzvi karkaslar kimyaya sərhədsiz imkanlar açır. Bu materiallar sayəsində biz sifarişlə, yəni məqsədyönlü funksiyalara malik tamamilə yeni maddələr yarada bilərik".

Nobel irsi və 2025-ci ilin mənası

Bu il kimya üzrə Nobel mükafatı sahibləri son illərin ən parlaq elmi zəncirinə yeni halqa əlavə edib. 2024-cü ildə mükafat proteinlərin kompüter dizaynına görə Devid Beykerə və "DeepMind: komandasının rəhbərləri Demis Hassabis və Con Cumperə verilib. 2023-cü ildə isə kvant nöqtələrinin sintezi üçün üç amerikalı alim - Mungi Bavendi, Luis Brüs və rus əsilli Aleksey Yekimov təltif olunub. Nobel ənənəsi 1901-ci ildən davam edir və bu günədək kimya sahəsində 198 alim bu mükafatı qazanıb. Onlardan yalnız ikisi - Frederik Senqer və Barri Şarppless bu şərəfə iki dəfə nail olub.

İnsanlığın gələcəyi üçün "molekulyar ümid"

Bu ilki Nobel kimya mükafatı sadəcə elmə verilən mükafat deyil - o, planetin gələcəyinə bir vəddir. MOF texnologiyası enerji, ekoloji təhlükəsizlik və tibbi sahələrdə yeni bir dövrün başlanğıcını vəd edir. Ömər Yağinin sözləri ilə desək, "molekulyar səviyyədə boşluq yaratmaq insanlığın nəfəs ala biləcəyi gələcəyi formalaşdırmaqdır". Molekulyar memarlığın yeni dövrü: MOF strukturları suyu, havanı və enerjini idarə edə bilən materiallar dövrünün başlanğıcını qoyur.