Azərbaycan-Türkiyə: qardaşlıq və tərəfdaşlığın sarsılmaz nümunəsi

Dünən Ankarada İğdır-Naxçıvan qaz kəmərinin videobağlantı formatında açılış mərasimi keçirilib.

 

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev mərasimdə çıxış edərək deyib: "Naxçıvan qədim Azərbaycan torpağıdır. Ancaq artıq bir əsrdən çoxdur ki, Azərbaycanın əsas hissəsindən ayrılıb. Bunun səbəbi ondan ibarətdir ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1920-ci ildə süqut edəndən beş ay sonra sovet hakimiyyəti Qərbi Zəngəzuru Azərbaycandan ayırıb Ermənistana birləşdirdi və beləliklə, Azərbaycanın əsas hissəsi ilə onun ayrılmaz hissəsi olan Naxçıvanla quru bağlantısı pozulub. Bir əsrdən çox davam edən bu ədalətsizlik Naxçıvanda yaşayan bizim soydaşlarımızın həyatına çox mənfi təsir göstərmişdir. Xüsusilə Birinci Qarabağ savaşı başlayan kimi Ermənistan Qarabağı işğal etdi və eyni zamanda, Naxçıvanı blokadaya aldı. Onların planları Naxçıvanı da işğal etmək idi. Ancaq o zaman mənim atam Heydər Əliyev Naxçıvanın rəhbəri kimi buna imkan vermədi və Naxçıvanı qorumaq üçün bütün naxçıvanlılar səfərbər oldular, öz doğma torpaqlarını qorudular və işğalçını yerində oturtdular.

 

Naxçıvanın o zaman işğal altına düşməməsinin səbəblərindən biri də o idi ki, o zaman Naxçıvanı Türkiyə ilə birləşdirən "Ümid" körpüsü inşa edilmişdir və Türkiyədən gələn yardımlar Naxçıvanın qorunmasına çox önəmli töhfə vermişdir.

 

Bu gün Türkiyə və Azərbaycan - iki qardaş ölkə nəhəng layihələr reallaşdırır. Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Bakı-Tbilisi-Ərzurum, TANAP kimi neft-qaz boru xətləri layihələri nəinki ölkələrimizi birləşdirdi, eyni zamanda, Avrasiyanın enerji xəritəsini dəyişdirdi. Bu gün Azərbaycandan Türkiyə ərazisindən gedən qaz bir çox ölkələrin enerji təhlükəsizliyini təmin edir. Keçən il Azərbaycanın qaz ixracatı 25 milyard kubmetrə çatmışdır. Onun təxminən yarısı Türkiyəyə olan ixracatdır və Türkiyədən başqa da 11 ölkə, onlardan 10 Avropa ölkəsi Azərbaycan qazını alaraq öz enerji təhlükəsizliyini gücləndirir".

 

Bəli, Qərbi Zəngəzur tarixi baxımdan Azərbaycan ərazisidir və əsrlər boyu müxtəlif Azərbaycan xanlıqlarının tərkibində olmuş, daha sonra isə Rusiya imperiyasının idarəçiliyinə keçib. 1917-ci il inqilabından və Rusiya imperiyasının dağılmasından sonra bu torpaqlar yeni yaranmış dövlətlər - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) və Ermənistan Respublikası arasında siyasi mübarizənin mərkəzinə çevrildi. XX əsrin əvvəllərindən etibarən erməni millətçi təşkilatları, xüsusilə "Daşnaksütyun" partiyası, azərbaycanlıların məskunlaşdığı əraziləri, o cümlədən Zəngəzuru zorla ələ keçirməyə çalışırdılar. 1918-1920-ci illərdə bölgədə qanlı toqquşmalar baş verdi və nəticədə minlərlə azərbaycanlı qətlə yetirildi və ya öz yurd-yuvalarından qovuldu. Azərbaycanın Qərbi Zəngəzuru itirməsinin əsas səbəbi bolşeviklərin müdaxiləsi oldu. 1920-1921-ci illərdə sovet hakimiyyəti Cənubi Qafqazda öz geosiyasi məqsədlərinə nail olmaq üçün ərazi dəyişiklikləri siyasətini fəal şəkildə tətbiq etdi.

 

1918-ci ildə müstəqilliyini elan etdikdən sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti rəsmi olaraq Zəngəzuru öz ərazisinə daxil etdi. Bu bölgə strateji baxımdan mühüm əhəmiyyətə malik idi, çünki Azərbaycanın əsas hissəsini Naxçıvanla birləşdirirdi. Lakin erməni silahlı dəstələri, xüsusilə daşnak komandanları Qaregin Njdenin rəhbərliyi altında, Zəngəzurda azərbaycanlı əhaliyə qarşı qanlı qırğınlar törətdi.

 

1919-1920-ci illərdə bölgədə baş verən kütləvi qırğınlar nəticəsində təkcə Zəngəzurda 10000-dən çox dinc azərbaycanlı öldürüldü, on minlərlə insan isə məcburi şəkildə öz yurdlarını tərk etməyə məcbur oldu.

 

AXC hökuməti bölgəni müdafiə etməyə və erməni qiyamlarını yatırmağa çalışsa da, beynəlxalq dəstəyin olmaması və daxili qeyri-sabitlik bu məqsədə nail olmağa mane oldu.

 

1920-ci ilin aprelində Azərbaycan Sovet qoşunları tərəfindən işğal edildi və ölkədə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası elan olundu. Bolşeviklər "millətlərarası tənzimləmə" siyasətini bəhanə gətirərək Cənubi Qafqazın sərhədlərini yenidən çəkməyə başladılar. 1920-ci ilin iyulunda erməni qüvvələri, Qaregin Njdenin rəhbərliyi altında, Zəngəzurun böyük bir hissəsini ələ keçirdi və nəticədə azərbaycanlılar bölgəni kütləvi şəkildə tərk etməyə məcbur oldular.

 

1920-ci ilin noyabr-dekabr aylarında Qırmızı Ordu Ermənistanı da işğal edərək burada sovet hakimiyyətini qurdu, lakin Qərbi Zəngəzur daşnak qüvvələrinin nəzarətində qaldı. 1921-ci ilin iyulunda Qafqaz Bürosu (Rusiya Kommunist Partiyası (bolşeviklər)) Serqo Orconikidzenin sədrliyi ilə Qərbi Zəngəzurun Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasına verilməsi barədə qərar qəbul etdi. Bu qərarın əsas məqsədi Ermənistan vasitəsilə Sovet Rusiyasını Sovet Ermənistanı ilə birləşdirən bir dəhliz yaratmaq və Azərbaycanın Türkiyə ilə olan əlaqələrini zəiflətmək idi. Beləliklə, 1920-ci ilin 25 noyabrında İosif Stalin başda olmaqla sovet rəhbərliyi bu planı təsdiqlədi və Azərbaycan Qərbi Zəngəzuru Ermənistana verməyə məcbur oldu.

 

Bu qərarın bir sıra ciddi nəticələri oldu. Birincisi, Azərbaycanın əsas hissəsi ilə Naxçıvan arasında əlaqə kəsildi və bu, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə ciddi zərbə vurdu. İkincisi, Ermənistan monoetnik dövlətə çevrildi - Qərbi Zəngəzurun Ermənistana verilməsindən sonra bölgədəki azərbaycanlı kəndləri tamamilə məhv edildi və azərbaycanlı əhali deportasiyaya məruz qaldı. Üçüncüsü, bu süni sərhədlər gələcəkdə Azərbaycan və Ermənistan arasında davamlı münaqişələrin əsasını qoydu. Dördüncüsü, bu dəyişikliklər tarixi və etnik reallıqlara tamamilə zidd idi - 1920-ci ilə qədər Qərbi Zəngəzurda əhalinin əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət idi, lakin bolşevik siyasəti bölgənin demoqrafik mənzərəsini kökündən dəyişdirdi.

 

Qərbi Zəngəzurun Ermənistana verilməsi tarixi ədalət prinsiplərinin kobud şəkildə pozulması idi. Bolşeviklərin qərarları region xalqlarının maraqlarına yox, Moskvanın geosiyasi hesablamalarına əsaslanırdı. Bu, Cənubi Qafqazın bugünkü qeyri-sabitliyinin əsas səbəblərindən biri oldu, çünki sovet dövründə süni şəkildə qəbul edilən ərazi qərarları hələ də Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərinə təsir etməkdə davam edir. Tarixi sənədlər, arxiv materialları və demoqrafik məlumatlar Qərbi Zəngəzurun Azərbaycanın ayrılmaz bir hissəsi olduğunu təsdiqləyir və bu ərazilərin Ermənistana verilməsi regionda siyasi zorakılığın bir nümunəsi olub ki, bu da indiyədək öz təsirini göstərməkdədir.

 

İndisə tarix yenidən yazılır.

 

Azərbaycan və Türkiyə enerji sahəsində həyata keçirdikləri nəhəng layihələrlə Avrasiyanın enerji xəritəsini dəyişdirən strateji tərəfdaşlardır. Birgə neft və qaz nəqli layihələri Avropanın enerji təhlükəsizliyini möhkəmləndirməklə yanaşı, yeni iqtisadi reallıqlar formalaşdırır.

 

Bu çərçivədə Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) neft kəməri, Bakı-Tbilisi-Ərzurum (BTE) qaz boru xətti və TANAP (Transanadolu qaz boru kəməri) mühüm əhəmiyyətə malikdir. BTC boru kəməri 2006-cı ildə istismara verilmiş və uzunluğu 1768 km təşkil edən bu boru xətti Xəzər neftini Türkiyənin Ceyhan limanına nəql edir. BTC-nin fəaliyyəti sayəsində neft ixracı diversifikasiya olunub və Rusiyadan asılılıq azaldılıb.

 

2023-cü ildə BTC vasitəsilə təxminən 230 milyon barel neft nəql olunub. BTE qaz boru xətti 2007-ci ildən fəaliyyət göstərir və uzunluğu 980 km-dir. Bu boru xətti Azərbaycanın təbii qazını Türkiyə və Avropaya çatdıran Cənub Qaz Dəhlizinin əsas komponentlərindən biridir.

 

Onun ötürücülük gücü 20 milyard kubmetr təşkil edir. TANAP isə Azərbaycan qazını Avropaya birbaşa nəql edən əsas infrastruktur layihəsidir. 2018-ci ildə istifadəyə verilmiş bu boru kəmərinin uzunluğu 1850 km-dir və 2023-cü ildə onun vasitəsilə 12 milyard kubmetr qaz nəql olunmuşdur. Bu layihələr sayəsində Azərbaycan və Türkiyə təkcə iqtisadi güclərini artırmır, həm də Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında əsas rollardan birini oynayır. TANAP və digər boru kəmərləri Avropa İttifaqının enerji resurslarını diversifikasiya etməsinə imkan yaradaraq regionda strateji əhəmiyyətə malikdir.

 

Azərbaycan qazı Avropanın enerji təhlükəsizliyində mühüm amildir.

 

2023-cü ildə Azərbaycan ümumilikdə 25 milyard kubmetr qaz ixrac etmişdir ki, bunun 12 milyard kubmetri (təxminən 50%-i) Türkiyəyə göndərilmişdir. Bu, Türkiyənin bölgənin ən böyük qaz habına çevrilməsinə və eyni zamanda Rusiyadan enerji asılılığını azaltmasına mühüm töhfə verib. Qalan 13 milyard kubmetr qaz isə 11 ölkəyə, o cümlədən 10 Avropa dövlətinə ixrac olunub. İtaliya Azərbaycanın Avropadakı ən iri qaz alıcısıdır - 2023-cü ildə İtaliya Azərbaycan qazının təxminən 10 milyard kubmetrini idxal edib. Yunanıstan və Bolqarıstan isə Azərbaycan qazını TAP (Transadriatik Boru Kəməri) vasitəsilə alır ki, bu boru xəttinin illik ötürücülük qabiliyyəti 10 milyard kubmetr təşkil edir. Son illərdə isə Rumıniya, Macarıstan və Serbiya Azərbaycanın yeni qaz idxalçılarına çevriliblər. Proqnozlara əsasən, 2027-ci ilə qədər Azərbaycanın qaz ixracı 30 milyard kubmetrə çatacaq və bu, Almaniya, Avstriya və Çexiya da daxil olmaqla, Mərkəzi Avropanın müxtəlif ölkələrinə tədarükləri genişləndirməyə imkan verəcək.

 

Türkiyə özünü təkcə Azərbaycan qazının deyil, həm də Türkmənistan kimi digər ölkələrin qazının Avropaya tranzitini təmin edən əsas enerji mərkəzi kimi mövqeləndirir. Bununla əlaqədar olaraq, Bakı və Ankara TANAP-ın genişləndirilməsi və Xəzər dənizi vasitəsilə Türkmənistan qazının Azərbaycan üzərindən Türkiyəyə və Avropaya daşınması layihəsini nəzərdən keçirirlər.

 

Türkiyə Rusiya, İran və digər ölkələrlə qaz tədarükünün şaxələndirilməsi ilə bağlı danışıqlar aparır ki, bu da onu Avropanın enerji təhlükəsizliyində əsas strateji oyunçulardan birinə çevirir.

 

Azərbaycan və Türkiyə arasında enerji sahəsindəki əməkdaşlıq təkcə iki ölkənin deyil, bütövlükdə regionun enerji sabitliyini gücləndirir. Birgə layihələr Avropa üçün qaz tədarükünün diversifikasiyasına, Rusiyadan enerji asılılığının azalmasına və enerji sektorunun dayanıqlığının artırılmasına töhfə verir. Gələcəkdə Azərbaycanın əsas qaz ixracatçısı kimi rolu daha da artacaq, Türkiyə isə Avrasiyanın enerji mərkəzi kimi mövqeyini gücləndirəcək.

 

Onu da əsla unutmayaq ki, Azərbaycanla Türkiyə qardaş ölkələrdir və bu münasibətlər ortaq etnik, mədəni və tarixi irs üzərində qurulub. Son onilliklərdə bu əlaqələr daha da möhkəmlənmiş, strateji xarakter alaraq, müasir dünyada unikal müttəfiqlik modelinə çevrilib.

 

Bu gün Bakı ilə Ankaranın qardaşlığı yeni mərhələyə qədəm qoyaraq siyasət, iqtisadiyyat, müdafiə və enerji də daxil olmaqla, demək olar ki, bütün sahələri əhatə edir.

 

Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri həmişə sıx koordinasiya ilə seçilib. Bu qardaşlığın ilkin nümunələrindən biri 1918-ci ildə Nuru Paşanın komandanlığı altında Qafqaz İslam Ordusunun Bakını erməni-bolşevik qüvvələrindən azad etməsi olub. SSRİ-nin süqutundan sonra isə Türkiyə Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyan ilk ölkə olub (9 noyabr 1991-ci il). O vaxtdan bəri iki ölkə arasındakı əlaqələr mürəkkəb geosiyasi şəraitə baxmayaraq, sürətlə inkişaf edir.

 

İki ölkə arasında siyasi dialoq xüsusilə Ümummilli Lider Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsindən sonra daha da möhkəmləndi, Prezident İlham Əliyevin dövründə isə Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri ən yüksək səviyyəyə çatdı. 2010-cu ildə imzalanan Strateji Tərəfdaşlıq və Qarşılıqlı Yardım Müqaviləsi ikitərəfli alyansın əsasını qoydu. 15 iyun 2021-ci ildə isə Şuşa Bəyannaməsi imzalanmışdır və bu sənəd Azərbaycanla Türkiyə arasında müttəfiqlik münasibətlərini rəsmi şəkildə təsdiqlədi. Şuşa Bəyannaməsinin əsas müddəaları aşağıdakılardır: suverenlik və ərazi bütövlüyünə qarşı təhdidlər zamanı qarşılıqlı dəstək göstərilməsi; müdafiə sahəsində əməkdaşlığın genişləndirilməsi; iqtisadi və nəqliyyat inteqrasiyasının dərinləşdirilməsi; regionda sabitliyin təmin edilməsi üçün birgə səylərin artırılması.

 

Şuşa Bəyannaməsi Azərbaycanın təhlükəsizliyinin qorunmasında Türkiyənin zəmanətçi rolunu daha da gücləndirmiş və bu iki ölkəni hərbi-siyasi müttəfiqlərə çevirdi. Bu gün Azərbaycan və Türkiyə birgə strateji layihələr həyata keçirərək regional və qlobal siyasətdə mühüm oyunçulara dönür.

 

Azərbaycan-Türkiyə hərbi-texniki əməkdaşlığı iki ölkənin müdafiə sahəsində güclü müttəfiqliyini formalaşdıraraq regionda qüvvələr balansını dəyişdirdi.

 

Ermənistan onilliklər boyu Azərbaycan ərazilərini işğal altında saxlamış və bu torpaqların azad olunması prosesində Türkiyə Azərbaycanın əsas tərəfdaşı olub. 44 günlük Vətən müharibəsi (sentyabr-noyabr 2020-ci il) zamanı Türkiyə Azərbaycana misilsiz hərbi dəstək göstərib. Bayraktar TB2 pilotsuz uçuş aparatlarının (PUA) tədarükü Azərbaycanın hərbi üstünlüyünü artıraraq Ermənistanın ağır texnikasının məhv edilməsində həlledici rol oynayıb. Azərbaycan hərbçiləri Türkiyə standartlarına uyğun təlimlər keçib, bu da ordunun döyüş qabiliyyətini artırıb. Türkiyə eyni zamanda Azərbaycanın beynəlxalq müstəvidə mövqelərini gücləndirərək anti-Azərbaycan təşəbbüslərinin qarşısını alıb. Müharibədən sonra da iki ölkə arasında hərbi əməkdaşlıq genişlənib. 2021-ci ildən etibarən Azərbaycan Türkiyədən TRG-300 Kaplan yaylım atəşli reaktiv sistemləri və Otokar zirehli texnikası da daxil olmaqla, müasir silah sistemləri alıb. Birgə hərbi təlimlər iki ölkənin hərbi koordinasiyasının yüksək səviyyədə olduğunu təsdiqləyib.

 

Azərbaycan-Türkiyə iqtisadi münasibətləri sürətlə inkişaf edərək strateji tərəfdaşlığın əsas sütunlarından birinə çevrilib. 2023-cü ildə iki ölkə arasındakı ticarət dövriyyəsi 7,5 milyard dolları keçib, 2025-ci ildə bu rəqəmin 15 milyard dollara çatdırılması hədəflənib. Azərbaycan-Türkiyə enerji alyansı bu əməkdaşlığın əsas istiqamətlərindən biridir. Azərbaycan Türkiyənin əsas qaz təchizatçısıdır və 2023-cü ildə bu ölkəyə 12 milyard kubmetr qaz ixrac edib. TANAP (Transanadolu Boru Kəməri) Azərbaycan qazının Avropaya nəqli üçün əsas marşrutlardan birinə çevrilib və genişləndirmə işlərindən sonra onun ötürücülük qabiliyyəti 31 milyard kubmetr təşkil edəcək. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR) Türkiyədəki ən iri xarici investor olub, bu ölkədə ümumilikdə 19 milyard dollardan çox sərmayə qoyub.

 

İki ölkənin transport və logistika sahəsində əməkdaşlığı da genişlənməkdədir. Bakı-Tbilisi-Qars (BTQ) dəmir yolu 2017-ci ildən fəaliyyət göstərir və indiyə qədər 1 milyon tondan çox yük daşıyıb. Bu xətt Azərbaycan, Türkiyə və Avropanı birləşdirən mühüm strateji koridordur. Zəngəzur dəhlizi isə Azərbaycanın əsas ərazisini Naxçıvan vasitəsilə Türkiyə ilə birləşdirəcək və Rusiya və İranın nəqliyyat yollarına alternativ olaraq Orta Dəhlizin əsas hissəsinə çevriləcək. SOCAR Türkiyənin STAR neft emalı zavoduna 6,3 milyard dollar sərmayə qoyub, eyni zamanda Azərbaycan bankları və şirkətləri Türkiyədə logistika, turizm və tikinti sahələrinə böyük yatırımlar etməyə davam edirlər.

 

Azərbaycan-Türkiyə ittifaqının geosiyasi əhəmiyyəti böyükdür və bu əməkdaşlıq Cənubi Qafqazdakı qüvvələr nisbətini ciddi şəkildə dəyişib. Bakı və Ankaranın müttəfiqliyi regionda balansı dəyişdirərək Ermənistanı əvvəlki himayədarı olan Rusiyadan təcrid edib.

 

Türkiyə Cənubi Qafqazda təsirini gücləndirərək Azərbaycanla birlikdə regionun əsas güc mərkəzlərindən birinə çevrilib. Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında Azərbaycan və Türkiyə əsas oyunçular sırasına daxil olub. Rusiya qazına tətbiq edilən sanksiyalardan sonra Azərbaycan Avropa İttifaqının əsas alternativ qaz tədarükçüsünə çevrilib. 2023-cü ildə Azərbaycanın Avropaya qaz ixracı 11 milyard kubmetr təşkil edib və 2027-ci ilə qədər bu rəqəmin 20 milyard kubmetrə çatdırılması planlaşdırılır.

 

Azərbaycan və Türkiyə həmçinin Türk Dövlətləri Təşkilatında (TDT) lider ölkələr olaraq iqtisadi və hərbi inteqrasiyanı təşviq edir və bu təşkilatın güclənməsində mühüm rol oynayırlar. XXI əsrdə Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri yalnız iki ölkə üçün deyil, bütün Avrasiya üçün geosiyasi reallıqdır.

 

Bu müttəfiqlik regionun təhlükəsizliyi, sabitliyi və inkişafı üçün strateji əhəmiyyət daşıyır və qlobal proseslərə təsir göstərməyə qadirdir. Azərbaycan və Türkiyə bir daha sübut etmişlər ki, onların əməkdaşlığı müvəqqəti deyil, bu, uzunmüddətli strateji seçimdir və regionun gələcək inkişafında həlledici rol oynayacaq.