M.Ə.Rəsulzadə: ”Qafqaz Türkləri” (IX hissə) - Nəsiman Yaqublunun təqdimatında

 

 

(Əvvəli ötən təqdimatlarımızda: //moderator.az/az/arasdirma/721725/meresulzade-qafqaz-turkleri-i-hisse-nesiman-yaqublunun-teqdimatinda/;

//moderator.az/read/722059?fbclid=IwAR2d5Cl9VvK_S_zaVBme-Eevrrty_NDOjKbRhd398oB85LqfqytWEtwmUuQ; 

//moderator.az/az/arasdirma/722416/meresulzade-qafqaz-turkleri-iii-hisse-nesiman-yaqublunun-teqdimatinda/?fbclid=IwAR02hnmHdpo0h8lO9QFnQ5fY446hAWMQ1pN5QKEEcNjDOvM4jwv2Ssi-_u0;

//moderator.az/az/arasdirma/722974/meresulzadeqafqaz-turkleri-v-hisse-nesiman-yaqublunun-teqdimatinda/; 

//moderator.az/read/722974?fbclid=IwAR26JVsGc1BO4slAoKQy8JNmyMZzYA32nmP744d2po_TPiHfWv3KoqO8a3w;

//moderator.az/az/arasdirma/723277/meresulzade-qafqaz-turkleri-vi-hisse-nesiman-yaqublunun-teqdimatinda/?fbclid=IwAR2jmNMWk2tqbF0XIYN3WKipwpd7TSrIK_-jhCC5Eu1Xb558YLkhFwkpIMo; 

//moderator.az/az/arasdirma/723711/meresulzadeqafqaz-turkleri-vii-hisse-nesiman-yaqublunun-teqdimatinda/?fbclid=IwAR2aRoI17wVQwGdZL-fiauFOQhkgfNEQdegLmmhBsRF_tSoL7GEaTSiVUuo; 

//moderator.az/read/724907?fbclid=IwAR04plbA3TD_olHkTsDvSc5WafYlriP_TSC21HlAImRFEUK5qpIoPVpDV0U)

 

 

Milli intibahların klassik tiplərində görüldüyü kibi, Qafqasiya türklərində də ibtida dini bir intibah cərəyanı məxsus idi. Xurafat və övhama qarşı mücadilə mətbuatın, ədəbiyyatın mövzusunu təşkil etdiyi kibi, dinin elmə müxalif deyil, onunla mütabiq olduğunu vəz edən və vəzləri ilə müsəlman cəmaətini hərəkətsiz bir müstəhasə halinə qoyan əqidəvi xürafələrə qarşı müvəffəqiyyətlə mücadilə edən edən din alimləri çıxmışdır.

 

XIX əsrin sonlarında İranda zühur edib də şiə dünyasında qüvvətli bir fikir hərəkatı yaradan Babiliyin də bu xüsusda təsirsiz qalmadığını qəbul etməliyiz. Bir zaman vardı ki, Şərqi Qafqasiya ilə İranda hər hanki liberal bir düşünüş həmən “babilik” kimi tələqqi olunuyordu. Dini tələqqilərdəki liberalizm hərəkatı, məlum olduğu vəchilə, Şərq dünyasının bilxassə XIX əsrin son rübündə əfkarı ciddiyyətlə məşğul etmişdir. İslam şərqinin Avropa imperializmindən yediyi möhlik darbələrin təsiri altında, siyasi bir saiqlə amil olan bu dini və fikri hərəkatın siyasi bir məfkurəyə təhəvvül edəcəyi təbii idi. “İttihadi-islam” düşünən müsəlmanların siyasi qayəsi oluyor, birləşmədikcə bütün müsəlmanların inqiraz edəcəkləri fikri də zehinlərdə yer tutuyordu. Bu dövrü təmsil edən mətbuat və ədəbiyyatı tədqiq edəcək olursaq, islami məfkurə və istilahlarla təmayüz etdiklərini görürüz. Panislamizm 1905 ixtilalına qədər, hətta ondan daha çox sənələr sonraya qədər yalnız Qafqasiyanın deyil, bütün Rusiya türklərinin düşünüş sistemini təşkil ediyordu. 1905-də Rusiya türklərinin siyasi mətləblərini təsbit və hüquqlarını müdafiə etmək məqsədilə təşəkkül edən cəmiyyətə  “Rusiya Müsəlmanları İttifaqı” denmiş, həp müsəlman hüququndan, müsəlman məktəbindən və müsəlman mətbuatından, hətta müsəlman teatrosu ilə musiqisindən bəhs olunmuşdur. Bu dövrün siyasi ən mühüm tələbini də “idareyi-ruhaniyyə”lərin muxtariyyəti və din rəislərinin müsəlmanlar tərəfindən intixabı təşkil eləmişdir.

 

Balkan hərbi Qafqasiya türklüyündə dərin bir əksüləməl doğuruyordu. Rusların liberalları da daxil olduğu halda, Balkan islavlarını iltizamı, Rusiya Qafqasiya türklərində dərin bir hissi-milli oyandırıyor, Hilali-Əhmər faidəsinə ianə toplamaq, milli bir nümayiş halını alıyor. Türk gəncləri könüllü olaraq Türkiyəyə firar ediyorlardı. Hərb əsnasında və hərbi təqibən Türkiyədə olduğu kimi, Rusiya ilə Qafqasiyadakı türk mətbuat və ədəbiyyatının nəşriyyatında dəxi yeni bir hərəkat və bu hərəkatla mütənasib yeni istilahlar zühur ediyordu. Milliyyətin “din” məfhumu ilə tərifini, “dil” ilə məşrut irq və hars hadisələri ilə izah keyfiyyəti təbdil ediyordu. Akçuraoğlu Yusif bəyin idarə etdiyi “Türk Yurdu” Rusiya türkləri arasında olduğu kibi, Qafqasiyada da pək böyük rəğbətə məzhər oluyor; başda Ziya Gökalp olduğu halda, Yurdçu mütəfəkkirlərin milliyyət və türkçülük haqqındakı təlimatları az zaman içində, Qafqasiyada pək atəşli müaqiblər buluyor; “müsəlman” sifəti yalnız dini müəssisələrə həsr olunaraq, digər xüsuslarda “türk” kəlməsi təbii olan əhliyət haqqını qazanmış oluyor. Siyasi düşünüş klerikal sistemdən xilas olaraq milli hars sisteminə doğru səri bir inqilab yapıyor. Milliyyət və türklük davasını müdafiə məqsədi ilə təsis olunan qəzetələrdən (“Açıq söz”) maəda milliyyət prisipi və türk birliyi qayəsi üzərinə müəssis siyasi bir firqə təşəkkül ediyor: Türk Federalist Müsavat Xalq Firqəsi.

 

“Açıq söz” ilə Müsavat firqəsi tərəfindən siyasi bir məfkurə şəklində şüurlandırılan türkçülük və təşkilatı 1917 ixtilalına təqəddüm və təəhhür edən sənələrin məhsuludur. 1905 sənəsindəki Rusiya Müsəlmanları İttifaqı zamanında isə, Rusiyada olduğu kimi  Qafqasiyada da dini sistem xaricində düşünən radikal türk gəncliyi sosializm cərəyanlarının təsirinə qapılmış bulunuyordu. “Rusiya Müsəlmanları İttifaqı” liderləri (Qafqasiyadan Topçubaşı Əli Mərdan bəy) və Qafqasiyadakı peyrovları məfkurə etibarilə rus liberalizminin müməssili məruf Məlikovun təmsil etdiyi Kadet firqəsinə qismən intisab və qismən də simpati bəslərkən, radikal gənclik çarizmə qarşı ən müfrit bir vəziyyət almış bulunan sosialist partilərinə və bilxassə sosial-demokrat firqəsinin sol cinahına intisab ediyor və simpati bəsliyordu. “Rusiya Müsəlmanları İttifaqı Cəmiyyəti”nin Dumadakı fraksiyonu siyasətən “Kadet” fraksiyonunun peyki halındaykən türkcə cıxan radikal qəzetələr (Bakıda “Təkamül”) Dumanın ən solda duran inqilabçı cinahını iltizam edərək “ittifaqçı”ları şiddətlə tənqid edərlərdi.

 

1910 sənəsinə qədər rus liberalizmi ilə rus sosializmi arasında intixab münaqişəsi ilə keçən siyasi həyat, bu tarixdən etibarən, Qafqasiya türklüyündə yeni bir səfhəyə giriyor, üçüncü müstəqil bir fikri-siyasi cərəyanı ilə yeni təşkilat təşəbbüsləri başlıyor ki, bu da milli demokratizm və milli inqilab məfkurəçiliyindən ibarətdir. Azərbaycan Cümhuriyyəti fəslində kəndisindən daha ziyadə təfsilatla bəhs edəcəyimiz Müsavat firqəsində  mütəbəllir bir şəklə girən bu məfkurə, ilk dəfə olaraq Qafqasiya türklüyünün siyasi müqəddəratını Rusiya əlaqələri xaricində müstəqil olaraq düşünmüşdür. Bu şərəf isə türkçülüyə aiddir.

 

 

1917 sənəsində (ilində) Rusiyada zühur edən bu ixtilal, məhkum siniflərə hürriyyət, məhkum millətlərə də muxtariyyət vədində bulundu. Rusiya Müəssisan Məclisinə icra olunan intibahlar əsnasında bütün siyasi firqələrlə millətlər kəndi davalarını iləri sürüyor, mücadilələr gündən-günə qabarıyor, genişliyordu. Rusiyanın hər tərəfində olduğu kimi Qafqasiya türklərində də ciddi bir hərəkat görülüyordu. Nisanın 15-də ilk dəfə olaraq, Bakıda toplanan Qafqasiya qurultayı hər şeydən əvvəl, yeni Rusiyanın alacağı mətlub idarə şəklini təsbit ediyordu. Qurultay (Konqre) bir çox münaqişədən sonra, Rusiya şəkli-idarəsinin məhəlli federasyon əsası üzərində qurulu cümhuriyyəti-müctəmiai-ənam olmasını Rusiyadakı müsəlmanların həyati mənfəətləri nöqteyi-nəzərindən müfid buluyordu Bu qərar günlərcə davam edən hərarətli münaqişələr nəticəsində qəbul edilmişdi. Münaqişə bir tərəfdən türkçülər, digər tərəfdən də islamçılarla sosialistlər arasında cərəyan ediyordu. Federasyon əsasını – Rusiyadan ayrılmanın ilk qədəməsi olmaq üzrə – türkçülər müdafiə ediyor, türk elləri üçün məhəlli muxtariyyət tələb ediliyordu. Müarizlər isə milliyyət məsələsinin həllini məhəlli muxtariyyət əsasından deyil, mədəni muxtariyyət prinsipindən bəkliyor, siyasətən Rusiyanın vəhdətini iltizam ediyorlardı.

 

Nisanı(aprel) mütəaqib mayıs ayında Moskvada iniqad edən Bütün Rusiya Müsəlmanları Konqresində eyni münaqişə təkrar edilərək, Qafqasiya türkçülərinin təklifi burada daha ziyadə sərahət və qətiyyətlə təsbit və qəti bir əksəriyyət tərəfindən qəbul edildi. Nəhayət, Məclisi-Müəssisan intixabları əsnasında, Mavərayi-Qafqas müsəlmanları arasında kafi bir əksəriyyət ehraz edən “Müsavat” firqəsi ilə, ixtilal əsnasında təşəkkül edən, bir növ Qafqasiya “Müdafiəyi-hüquq”u hökmündə bulunan milli komitələr tərəfindən tənzim olunan listədə Rusiyanın federativ muxtariyyətlərə bölünməsini tələb etməklə bərabər “Azərbaycan Muxtariyyəti”ni dəxi, siyasi bir şüar olaraq ortaya atmışdı. Eyni aylarda Bakıda iniqad edən Müsavat Konqresi firqə proqramının şəkli-idarəyə aid maddəsini formulə edərkən, türk elləri üçün ümumən, Azərbaycan üçün xüsusən daxili istiqlal (muxtariyyət) tələb ediyordu.

 

Bu surətlə qafqasiyalı türk mühərrir və şairlərindən bir qisminin müxtəlif zamanlarda, mübhəm olsa da ifadə etdikləri “istiqlal” qayəsi Hərbi-Ümumi əsnasında mütəfəkkir qismin qafasında təəzzüv edərək, inqilab günlərində siyasi bir şüar şəklinə giriyor; daha münasib bir gündə “tam istiqlal” şüarına təbəddül etmək istedadında bulunan siyasi bir proqram halını alıyordu.

 

Məhkum siniflərlə məhkum millətləri tətmin etmədikcə, inqilab tarixi vəzifəsini görməyəcəkdi. Fəqət inqilabın başına keçən müvəqqəti hökumət (Kerenski) ilə hadisatın əsl ruhunu qavrayamayaraq, köylü ilə qeyri-rus millətlərin şübhəsini qüvvətləndirən “zəfəri-nihai” şüarına saplanınca, rus ixtilalını sövq edən amilləri daha iyi qavrayan Lenin firqəsi ilə rəqabət edəmədi. Hakimiyyət bolşeviklərin əlinə keçdi. Lenin “topraq köylünün, muxtariyyət də millətlərin!” dedi və bununla müvəffəqiyyətini təmin elədi.

 

Bolşevik ixtilalı Rusiyadakı müxtəlif ünsürləri hərəkətə keçirmiş, Rusiya bilfel dağılmış və parçalanmış idi. Ruslarla məskun olmayan qeyri-rus vilayətlərdə məhəlli təəzzüvlər və təşəkküllər zühur ediyordu. Bu sırada Petroqradda toplanacaq Rusiya müəssisanı da qovulmuş idi. Qafqasiyadan Məclisi-Müəssisana intixab olunan məbuslar Tiflisdə bir Seym Məclisi təşkil etdilər. Seym Mavərayi-Qafqasiyada anarşi içərisində bulunan Rusiyadan bilfel müstəqil olaraq bir hökumət təsis etdi. Şəkli-ibtidaisi ilə Seym Daşnaksütyun firqəsinə mənsub erməni, Menşevik firqəsinə mənsub gürcü, başda Müsavat firqəsi olduğu halda, İttihad firqəsi ilə sosialistlərdən mütəşəkkil “müsəlman” fraksiyonundan və bir də Rus Sosialist Revolyusioner firqəsinə  mənsub bir neçə məbusdan ibarət idi. 

 

Şu sıralarda Qafqasiya qeyri-qabili təsəvvür bir anarşiyə məruzdu. Məmlə¬kət¬lə¬rinə dönmək üzrə bulunan rus soldatları əhali üzərində bir çox faciəyi iqa ediyor, bil¬xas¬sə silahsız və mükəlləfiyyəti-əsgəriyyədən məhrum olduqları üçün nisbətən qeyri-mütə¬şəkkil bulunan islam əhali bunların təərrüzünə düçar oluyordu. Tiflisdə Seym hökuməti var¬kən, Bakıda “Sovet” hakimiyyəti paydar idi. Burası rus və erməni əmələsinin çoxluq bulunduğu və bundan maəda(başqa) İran cəbhəsindən dönən rus və erməni alaylarının birikdiyi bir yer olduğundan bolşeviklərin nüfuzunda idi.

 

Bu iki qüvvət xaricində, Qafqasiyada erməni, gürcü və türklərə məxsus “Milli Şuralar” vardı ki, Tiflis “Seym”ində üç fraksiyon şəklində təzahür edən siyasi təqsimat iştə bu milli şuraları əks etdiriyordu.

 

Erməni və gürcü şuraları rus ordusundan tərxis olunan əsgər vətəndaşlarını qo¬lay¬lıqla milli alaylar şəklinə qoya bildikləri halda, qafqasiyalı türklər bu imkandan məhrum idilər; çünki çarlıq, kəndilərini əsgərliklə mükəlləf tutmamışdı. “Müsəlman Şurası”nın əsgəri qüvvətinin nüvəsi Hərbi-Ümumi əsnasında qafqasiyalı müsəlmanlardan könüllü və əcir olaraq toplanan və “vəhşi” namı verilən “divizyon”a mənsub süvari “Tatar Alayı” təşkil ediyordu.

 

Çox keçmədən milli şuralarla bolşevik hökuməti arasında ixtilaflar zühur etməyə başladı. Ukraynada, Türküstanda, Krımda vüqu bulan qanlı müsadimələr Qafqasiyaya da əks etdi. Zikr etdiyimiz amillərin təsiri ilə vaqiə Qafqasiya türklüyünün mərkəzi və Azərbaycanın paytaxtı Bakıda patladı. 1918 sənəsində martın 17-dən 21-nə qədər (29 - 31 mart – red.) davam edən qanlı hadisələrin nəticəsində türklərdən çoluq-çocuq, qadın və ixtiyar da daxil olduğu halda 10.000-i mütəcavüz əhali tələf oldu. Bakı üzərində hakimiyyət tamamilə bolşeviklər tərəfindən sövq və idarə olunan “Əmələ, Soldat və Bəhriyyə Soveti”nin əlinə keçdi. Bakınun süqutu üzərinə Tiflisdə iniqad edən “Seym” məclisindəki “Müsəlman fraksiyonu” yalnız təşri məsələlərlə deyil, Mavərayi-Qafqas türklərinə aid bütün məsələləri dəröhdə etmək, icrayi-fəaliyyətlərlə də məşğul olmaq zərurətində qaldı. Vaqiələrin sövq və zərurəti ilə təmsil etdiyi məmləkət və əhalidən uzaq bir mərkəzdə bulunan “fraksiyon” hər tərəfin imdadına yetişəmiyordu.

 

Bu vəziyyət içərisində, Qafqasiya Seym hökuməti ilə Osmanlı Şərq Ordusu komandanı Vəhib Paşa arasında siyasi müqatibə təati ediyor, sonra Trabzonda Türkiyə və Qafqasiya konferansı əqdi-ictima ediyordu. Türkiyə “Brest-Litovsk”da bolşevik Rusiya ilə başladığı müahidə mucibincə “Əlviyəi-Səlasə” təbir olunan Batum, Qars və Ərdəhan vilayətlərinin təxliyəsini istiyor və sonra beynəlmiləl müzakiratda hüquqi şəxsiyyət ehraz edə bilməsi üçün Mavərayi-Qafqas hökumətinin beynəlmiləl mərasimə tövfiqən elani-istiqlal etməsini tələb ediyordu. Təxliyəsi istənilən vilayətlər doğrudan-doğruya Gürcüstan ilə erməniləri əlaqədar etdikdən və bu xüsusda kəndiləri ilə etilaf edilmədiyindən Qafqasiyanın Rusiya ilə qəti surətdə münasibətinin kəsilməsi demək olan “elani-istiqlal” təşəbbüsündə istecal göstəriləmiyordu. Halbuki kəndilərinin də müştərək bulunduqları bir müəssisənin müdafiə etdiyi şəkli, məhmayi-imkan mühafizə etməklə bərabər, “Müsəlman fraksiyonu” bu məsələdə Türkiyə nöqteyi-nəzərinin qəbulundan başqa bir çarə qalmadığını qomşulara anlatmaq üçün bütün qüvvətini sərf ediyordu. Trabzon konferansının əqim qalması səbəbilə türk ordusunun Batum ilə Qarsı Brest-Litovsk müahidəsinə müstənidən işğal etməsi üzərinə bir tərəfdən Gürcüstan, digər tərəfdən də Ermənistan ilə müharibəyə başlanmış, “Müsəlman fraksiyonu” isə bu mücadilədə bitərəf qalacağını elan etmiş və üç-dörd günlük müqavimətdən sonra, Batum ilə Qars qalalarının süqutunu mütəaqib, Qekeçkorinin hərb kabinəsini Çxenkelinin sülh kabinəsi təbdil edərək, müsəlman fraksiyonun enerjik bir demarşı üzərinə Mavərayi-Qafqasiyanın istiqlalı elan olunmuşdur. Müxtəlif firqələrə mənsub rus qəzetələrinin o zamankı hiddətli mütaliələrinə görə “Qafqasiya tarixinə yazılan bu ihanət səhifəsi xain müsavatçılarla  “Müsəlman fraksiyonu” tərəfindən yazılmışdır.”

 

Mavərayi-Qafqasiyanın elani-istiqlalı üzərinə Türkiyə-Qafqasiya məsələlərini həll etmək üçün Batumda ikinci bir konfrans dəvət edilmiş və burada Türkiyə mətalibini kəndisi üçün ağır bulan Gürcüstan, Almaniyanın himayəsini təmin etmək surətilə ittihaddan çıxmış, 1918 sənəsi 26 mayısda istiqlalını elan eləmişdir. Mavərayi-Qafqas ittihadının bu surətlə inhilalından sonra, “Müsəlman fraksiyonu” Azərbaycan Şurayi-Millisi ünvanını ehraz və 28 mayısda Şərqi Mavərayi-Qafqasiyanın “Azərbaycan Cümhuriyyəti” namı(adı) ilə istiqlalını elan etmişdir.