Xalqımızın Ümummilli lideri Heydər Əliyev özünün bütün ictimai-siyasi fəaliyyəti dönəmində Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin təbliğinə xüsusi diqqət yetirmiş, bu istiqamətdə misilsiz işlər görmüş, böyük əməllərə imza atmışdır. Dövlətçilik tarixini milli yaddaş və özünütəsdiqin əsas vasitəsi hesab edən Ulu öndər, sadəcə bu tarixi təbliğ etmir, həm də bununla bağlı ciddi araşdırmalar aparır, heç kimə məlum olmayan həqiqətləri üzə çıxırdırdı. Heydər Əliyevin üzə çıxardığı, ictimai müzakirəyə təqdim etdiyi bu cür faktlardan biri Azərbaycan Demokratik Respublikasının müstəqillik aktı ilə bağlıdır.
Azərbaycan xalqının konstitusiya tarixinin də onun özü kimi böyük olduğunu bildirən Heydər Əliyev hesab edirdi ki, xalqımız ilk konstitusiyanı 1919-cu ildə - Azərbaycan Demokratik Respublikasının mövcudluğu dönəmində qəbul edib. Ulu öndərin qənaətincə, 1919-cu ildə qəbul edilən qanun layihəsi dövlət müstəqilliyi haqqındakı akt kimi elan edilsə də, əslində bu akt həm də konstitusiya mahiyyəti daşımışdır. Bu baxımdan da Heydər Əliyev Azərbaycanda ilk konstitusiyanın məhz 1919-cu ildə qəbul olunduğunu iddia edir, bu iddianı konkret fakt və arqumentlərlə əsaslandırırdı.
Ulu öndərin fikrincə, konstitusiya xarakteri daşıyan müstəqillik haqqındakı akt sonrakı dönəmlərdə konstitusiyanın hazırlanması üçün əsas meyar olmuş, bu prosesə böyük dəstək vermişdir. 1921-ci ildə qəbul edilən Azərbaycanın ilk konstitusiyasının 1919-cu ilin müstəqillik haqqındakı aktından kifayət qədər qaynaqlandığını bildirən Ulu öndər, sonrakı dönəmlərdə bu konstitusiyaya xeyli sayda əlavə və dəyişikliklər edildiyinə diqqət çəkirdi:
“Birinci, onu xatırlatmaq istəyirəm ki, Azərbaycan Respublikasının konstitusiya tarixi böyükdür. Azərbaycan Respublikasının ilk konstitusiyası, demək olar ki, 1919-cu ildə qəbul edilibdir. Ancaq bu, konstitusiya olmayıbdır. Müstəqillik haqqında akt qəbul olunubdur. 1919-cu ildə ilk Azərbaycan Demokratik Respublikası dövlət müstəqilliyi haqqında akt qəbul edibdir.
Bu akt konstitusiya xarakteri daşıdığına görə biz onu Azərbaycan dövlətçiliyində konstitusiyanın başlanğıcı kimi, konstitusiya yaratmaq işinin başlanğıcı kimi qəbul edə bilərik.
Sonra bildiyiniz kimi, 1920-ci ildə Azərbaycanda Sovet Sosialist Respublikası yaranıbdır. Bu respublika 1921-ci ildə Azərbaycanın ilk konstitusiyasını qəbul edibdir. O vaxt hələ Sovetlər İttifaqı yox idi. Yaranmış və şübhəsiz ki, Kommunist hakimiyyəti altında olan respublikalar müstəqil idilər. Bu konstitusiya müəyyən dəyişikliklərlə 1937-ci ilə qədər davam edibdir. Baxmayaraq ki, Sovetlər İttifaqı yaranandan sonra, 1924-cü ildə, onun Konstitusiyası da yaranmışdı, amma Azərbaycanda 1921-ci ildə qəbul edilmiş konstitusiya davam edirdi. Ancaq şübhəsiz ki, ona dəyişikliklər, əlavələr olunmuşdur.
1936-cı ildə Sovetlər İttifaqının yeni konstitusiyası qəbul edildikdən sonra - 1937-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının yeni konstitusiyası qəbul olunub. Bu konstitusiya 1978-ci ilə qədər yaşayıbdır. 1977-ci ildə Sovetlər İttiraqının yeni konstitusiyası qəbul olunub və ondan bir il sonra, 1978-ci ilin aprelində Azərbaycan Respublikasının yeni konstitusiyası yaranıbdır”. (//anl.az/el/alf7/he_me4.pdf Səh-317).
Yuxarıdakı faktdan göründüyü kimi, Heydər Əliyev dövlətçilik tariximizlə bağlı bugünə qədər səslənməyən, üzə çıxarılmayan ciddi tarixi faktları üzə çıxardır, xalqımızın hüquq-konstitusiya tarixinin qədimliyini konkret faktlar və özünəməxsus təhlili yanaşma ilə sübut edirdi. Heydər Əliyev bununla iki mühüm missiyanı uğurla həyata keçirirdi. Ulu öndər ilk öncə milli tariximizin, müstəqillik tariximizin bugünə kimi bilinməyən, aşkara çıxarılmayan gerçəkliklərini gün işığına çıxarır, bu tarixin görünməyən həqiqətlərini aydınladırdı. Heydər Əliyev istəyirdi ki, xalqımız, xüsusilə də gənc nəsil milli tariximizin hər bir anından, hər bir gerçəkliyindən xəbərdar olsun.
Ümummilli liderin bu araşdırmalarda ikinci məqsədi Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin qədimliyi ilə yanaşı, onun hərtərəfli zənginliyini həm daxili, həm də beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətinə çatdırmaq idi. Heydər Əliyev istəyirdi ki, özlərinin konstitusiya və demokratiya tarixləri ilə fəxr edən dövlətlər – xüsuslə də Qərb ölkələri Azərbaycanın onlardan heç nə ilə geri qalmadığını, əksinə, bir çox nüanslarda onları üstələdiyini görsün. Özünü dünyanın “demokratiya beşiyi” hesab edən dövlətləri görsün ki, Azərbaycan da dünya demokratiyasının ilk yaradıcılarından biridir və bu ənənəni günümüzdə də müvəffəqiyyətlə davam etdirir.
Müstəqil Azərbaycanın ilk konstitusiyası...
Heydər Əliyev 1919-cu ildə Azərbaycan Demokratik Respublikası dönəmində qəbul edilən müstəqilik haqqında aktı konstitusiya səviyyəli sənəd hesab edir, bu sənədin əhəmiyyətini çox yüksək qiymətləndirirdi. Ancaq bununla yanaşı Ulu öndər hesab edirdi ki, 1995-ci ildə hazırlanan konstitusiya bütün dönəmlərin, eləcə də müasir dövrün demokratik dəyərlərini özündə əks etdirməklə yanaşı, həm də müstəqil Azərbaycanın dövlətçilik tarixində konstitusiya adı ilə qəbul edilən ilk sənəddir və bu mənada çox böyük önəm kəsb edir.
Ulu öndər sovet dönəmində də Azərbaycanda bir neçə dəfə konstitusiyanın qəbul edildiyini bildirsə də, bu konstitusiyalarda kommunist ideologiyasının, sovet prinsiplərinin yer aldığını xatırladır, bu baxımdan da həmin konstitusiyaların Azərbaycan xalqının milli maraqlarına o qədər də cavab vermədiyini vurğlayırdı. Məhz 1995-ci ilin 12 noyabr tarixində Heydər Əliyevin bilavasitə rəhbərliyi ilə hazırlanan və ümumxalq səsverməsi ilə qəbul edilən konstitusiya müstəqil Azərbaycanın dövlətçilik tarixində ilk hadisə olmuş, bütün azadlıqları və demokaratik dəyərləri özündə əxz etmişdir:
“Beləliklə, mən Azərbaycanın konstitusiya yaradıcılığı tarixi haqqında muəyyən qədər, kiçik məlumat verərək, indi qarşıda duran işlərimiz haqqında danışmaq istəyirəm. Biz müstəqil Azərbaycan Respublikasının demək olar, ilk konstitusiyasını yaradırıq. Çünki 1919-cu ildə qəbul olunmuş müstəqillik haqqında Akt, - əgər biz onu konstitusiya xarakterli bir sənəd kimi qəbul ediriksə, - o, konstitusiya olmayıbdır. Ondan sonra - 1921-ci ildə, 1937-ci ildə və 1978-ci ildə qəbul olunan konstitusiyalar da şübhəsiz ki, sovet hakimiyyəti dövründə qəbul edilən konstitusiyalardır. O vaxtlar Azərbaycan Respublikası müstəqil dövlət olmamışdır və şübhəsiz, bu konstitusiyalarda kommunist ideologiyası, sovet hakimiyyətinin prinsipləri öz əksini tapmışdı.
İndi biz müstəqil Azərbaycan Respublikasının, Azərbaycan dövlətinin ilk konstitusiyasını qəbul edirik. Bu, çox məsuliyyətli və eyni zamanda çox şərəfli vəzifədir. Bu, bizə nəsib olubdur və güman edirəm ki, biz, yəni indiki nəsil həmin şərəfli vəzifəni ləyaqətlə yerinə yetirməyə qadirik və yerinə yetirə biləcəyik”. (//anl.az/el/alf7/he_me4.pdf Səh-319).
Heydər Əliyev 1995-ci ildə müstəqil Azərbaycanın ilk konstitusiyasının referendum yolu ilə qəbul edilməsinə nail olmaqla dövlətçilik tariximizi hüquqi aspektdən də zənginləşdirmiş, onun demokratik ənənələrini uğurla inkişaf etdirmişdir. Ulu öndərin bilavasitə iştirakı ilə hazırlanan bu konstitusiya ilə müstəqil Azərbaycan dövləti bütün bəşəriyyətə sübut etmişdir ki, o, tarixi ənənəsinə uyğun olaraq demokratik prinsiplərə sadiqdir və bu prinsiplərin inkişaf etdirilməsi istiqamətindəki səylərini ardıcıl olaraq davam etdirir.
Konstitusiya insan haqları və dövlətçiliyin hüquqi təminatçısı kimi...
Heydər Əliyevin müdriklik və uzaqgörənliyinin digər bir nümunəsi ondan ibarət idi ki, Ulu öndər insan haqları və dövlətçiliyə bir-birindən ayrı meyarlar kimi yanaşmır, əksinə, onları bir bütöv halında təhlil edir, onlara bir-birini tamamlayan komponentlər kimi baxırdı. Ümummilli lider hesab edirdi ki, insan haqları və dövlətçiliyə bir-biribni təkzib edən, bi-biri ilə ziddiyyət təşkil edən anlayışlar kimi deyil, bir-birini tamamlayan amillər kimi baxmaq lazımdır.
Dövlətçiliyə xalqın müstəqilliyini qoruyub saxlayan, habelə insan hüquqlarının əsas təminatçısı kimi yanaşan Heydər Əliyev, demokratiyanın inkişafı üçün dövlətçiliyi, dövlətçiliyin inkişafı üçün demokratiyanı zəruri hesab edirdi. Heydər Əliyev deyirdi:
“Bir sözlə, biz elan etmişik və mən bir daha bəyan edirəm ki, Azərbaycanda demokratik, huquqi, sivilizasiyalı, dünyəvi dövlət qururuq. Demokratik, hüquqi, sivilizasiyalı dövlət quruculuğu proseslərini və bunu təmin etmək üçün bütün şərtləri, müddəaları konstitusiya özündə əks etdirməlidir.
Demokratiya prinsipləri geniş məfhumdur. Əgər bu, bir tərəfdən insanların, vətəndaşların hüquqlarının təmin edilməsi prinsipləridirsə, ikinci tərəfdən dövlətçiliyin qurulmasını, dövlət quruculuğu prosesinin aparılmasını, inkişaf etdirilməsini və Azərbaycanda həm dövlətin, həm xalqın, həm də hər bir vətəndaşın hüquqlarının qorunmasına təminat verə bilən dövlətin qurulub yaranmasını təmin edən prinsiplər olmalıdır.
Demokratiyanın bir tərəfi insan hüquqları, vətəndaşların hüquqları, ikinci tərəfi isə dövlət quruculuğu və həm müstəqil dövləti yaşadıb, qoruyub saxlamaq üçün, həm də insanların hüquqlarını qoruyub saxlamaq üçün dövlət hakimiyyətinin təmin olunmasıdır”. (//anl.az/el/alf7/he_me4.pdf Səh-319-320).
Yuxarıdakı sitatdan da məlum olduğu kimi, Ulu öndər milli dövlətçiliyi insan hüquqlarının keşiyində dayanan əsas təsisat hesab edirdi. Heydər Əiyevin qənaətincə, bu təsisat nə qədər güclü və sağlamdırsa, insan haqları, demokratiya və digər bəşəri dəyərlər də bir o qədər güclü inkişaf edəcək, insan hüquqları bir o qədər etibarlı şəkildə qorunacaq. Buna görə də Ümummilli lider bütün vətəndaşları müstəqil dövlətçiliyin inkişafına töhfə verməyə çağırır, bunun nəticə etibarı ilə onların öz yaşamını yaxşılaşdıracağını, gözəlləşdirəcəyini bildirirdi. Və həm dünya təcrübəsi, həm də tarix sübut etdi ki, Heydər Əliyev bütün digər məsələlərdə olduğu kimi, bu yanaşmasında da haqlıdır.
Seymur ƏLİYEV
Moderator.az
Məqalə Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə və müsabiqə şərtlərinə uyğun olaraq 6.3.8. istiqaməti üzrə (Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği ) hazırlanmışdır.
