İndi gənclər üçün ucuz mənzillər tikilməsi məsələsindən həm rəsmilər, həm də ekspertlər çox danışır. Artıq on ilə yaxındır ki, mətbuat orqanları, o cümlədən ANS PRESS bu barədə verilən vədlərin salnaməsini yazmaqdadır. Dövlət rəsmiləri və onlara yaxın ekspertlər hər gün yeni bir versiya irəli sürürlər: gah Almaniyadakı kimi mənzil depozitlərinin tətbiq ediləcəyini, gah da gənclər üçün ucuz və kiçik ölçülü mənzillərdən ibarət xüsusi şəhərciklərin tikiləcəyini bildirirlər. Bu cür bəyanatlar bir növ manipulyasiyaya bənzəyir və evsiz-eşiksizlərə mütəmadi verilən ümid rolunu oynayır. 

Reallıqda isə hər il evsizlər ordusuna təxminən 20 min yeni qurulmuş ailə qoşulur və bu, respublikada sayı yetərincə yüksək olan evsiz ailə təsərrüfatlarının sıralarını bir az da genişləndirir. Müxtəlif ekspert hesablamalarına görə, Azərbaycanda 700 minə yaxın ailənin evi yoxdur. Belə ailələr ya qohumlarının yanında, ya da kirayədə yaşamağa məcburdurlar. Ölkə üzrə 1,9 milyon ailə təsərrüfatının olduğu nəzərə alınarsa, təxminən 37%-ə bərabər evsizlər göstəricisi yetərincə yüksək görünür. Beləliklə, Azərbaycan da əhalisinin 60 faizindən çoxu kirayədə yaşayan Türkiyə kimi ölkələrin sırasına yuvarlanır. İstanbulda çap olunan «Hürriyet» qəzetinin araşdırmasına görə, bu ölkədə əhalinin 62 faizinin öz evi yoxdur.

Yəni vaxtında tədbir görülməzsə Azərbaycan da bu vəziyyətə düşəcək və son illərdə imkansızların evlə təmin edilməsi üçün tətbiq edilən dövlət ipoteka proqramının da bu məsələyə elə də təsiri olmur. İl ərzində ipoteka proqramı çərçivəsində 2-2,5 min ədəd mənzil satılır ki, bu da hər il on minlərlə artan ehtiyacı qarşılamır. Dövlət büdcəsindən bu istiqamətdə verilən və illik dərəcəsi 4%-ə bərabər sosial ipoteka üçün ayrılmış vəsaitlər banklara çatan kimi dərhal istifadə edilir. Yəni artıq iyul ayı olmasına baxmayaraq bu il sosial ipoteka üçün nəzərdə tutulmuş 40 milyon manat vəsait tam xərclənib. İllik dərəcəsi 8% olan adi ipoteka üzrə isə təxminən 20 milyon manat xərclənməmiş vəsait qalıb ki, bunun da sentyabrda tam istifadə ediləcəyi düşünlür. Göründüyü kimi, ipoteka üçün ayrılan vəsaitlər onlar üçün olan ehtiyacı tam qarşılamır. Və bu da təbiidir. Hər halda, şəhərdə kirayə qiymətləri 300-500 manat arasındadır, ipoteka üzrə orta ödənişlər isə 300 manat ətrafında dəyişir. Yəni kirayə qalan vətəndaş üçün eyni pulu ödəməklə ipoteka götürmək qat-qat sərfəlidir.

Lakin ipoteka vəsaitlərinin bazara güclü təsiri var və qiymətləri artırır. Məsələn, iyul ayında bazara girən 20 milyon manat sosial ipoteka vəsaiti Bakıda 1 kvadratmetrin orta qiymətini 870 manatdan 884 manata qədər qaldırıb. Görünür, məhz buna görədir ki, hökumət ipoteka vəsaitlərindən çox ehtiyatla istifadə edir, tələbin təklifi üstələməməsi üçün bazara az vəsait buraxır. Amma göründüyü kimi, bu məsələnin həll yolu deyil və evsizlik problemini daha da dərinləşdirir.

İqtisadçı ekspert Samir Əliyev vəziyyətdən çıxışı mümkün sayır və bu istiqamətdə paralel olaraq bir neçə məsələ üzrə islahatlar aparmağı təklif edir. O, ANS PRESS-in əməkdaşı ilə söhbətində bazarın tam tələbatını ödəmək üçün ipotekaya dövlət büdcəsindən ayrılmış vəsaitləri 200-300 milyon manata qaldırmağı məsləhət bilir: “Bazarın həcmi 10 dəfəyə qədər qaldırılmalıdır. Hazırda 700 milyon manat təşkil edən ipoteka bazarı 5-7 milyard manata kimi artmalıdır”. İqtisadçı ekspert gələn ilki büdcədə bunu mütləq etməyi vacib sayır: “Rusiyadan əmək miqrantlarının bir qismi geri qayıdır və onlar əsasən Bakıya üz tuturlar. Hələ ki, bu proses gizli gedir, amma yaxın 1-2 ildə güclənəcək və açıq müstəviyə keçəcək”.

Ekspertin fikrincə, mənzillərin satışı üçün 20 faiz məbləğində ilkin ödənişin tələb edilməsi də ipotekanı əngəlləyən problemlərdəndir. “2007-ci ildə ilkin ödənişləri təmin etmək üçün Zəmanət Fondunun yaradılması barədə sərəncam verilib, amma hələ ki, bu istiqamətdə heç bir addım atılmayıb. Bu da normal maaşı olan, amma ilkin ödəniş verə bilməyən vətəndaşlar üçün problem yaradır. Yəni indiki şərtlərlə mənzil almaq istəyənin əlində ilkin ödəniş üçün ən azı 5 min pul olmalıdır”,- deyə Samir Əliyev vurğulayır. Onun fikrincə, ipoteka kreditinin özünün alınması prosesi də uzun sürən və “bahalı” prosesdir: “İpoteka krediti almaq üçün 20-yə kimi sənəd tələb olunur. Bu sənədləri almağın özü də 5 min manata qədər xərc aparır, təbii ki, evi olmayanlarda bu qədər pul və hövsələ olmur. Ona görə də bu proses də həll edilməli və sənədləşmədə “vahid pəncərə” sistemi tətbiq edilməlidir. Bu da elektron hökumətin tətbiq edilməsi ilə mümkündür”.

Samir Əliyev də bu fikirdədir ki, ipotekaya çıxışın asanlaşdırıması və bu məqsədlə ayrılan vəsaitlərin artması bazara təsir edəcək və qiymətləri artıracaq: “Bunun qarşısını almaq üçün dövlət özü mənzil tikintisi üçün sifarişlər verməli və əhalinin bir sıra az təminatlı təbəqələrini mənzillə təmin etməlidir. Hazırda belə layihələr məcburi köçkünlər üçün gerçəkləşdirilir. Gələcəkdə bu işlər davam etdirilməli və əhalinin digər az təminatlı sahələrini də əhatə etməlidir”.

Qeyd edək ki, bu cür layihələr artıq bir sıra postsovet ölkələrində gerçəkləşdirilməkdədir. Məsələn, Belarusun paytaxtı Minskdə vətəndaşların 14 kateqoriyasının sosial mənzil almağa ixtiyarı çatır. Onların sırasında yetim uşaqlar, valdeyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqlar, 1-ci və 2-ci qrupdan olan aztəminatlı əlillər, tənha işləməyən əlillər, müharibə veteranları və s. yer alır. Lakin bu da ailələrin geniş kütləsini mənzillə təmin edən variant deyil və Minskdə bu kateqoriyalara uyğun gələn cəmi 1000 ailə var.

Buna görə də Azərbaycan daha geniş kütlələri əhatə edən varianta üstünlük verməlidir. Bu məsələdə Honk Konqun təcrübəsi əlverişli ola bilər. Bu şəhərdə rezidentlərin yarısı sosial binlarda yaşayır. Başqa evlərlə müqayisədə bu binalarla kirayələr xeyli ucuzdur. Adətən dövlət mülkiyyətində olur və özəlləşdirilmir. Finlandiyada da mənzil fondunun 30%-i sosial binaların payına düşür. Adətən belə evlərdə sakinlər ölənə və ya mənzil sahibi olana qədər qalırlar. Bu evlərdə qalanlar ayda müəyyən qədər əlavə pul ödəməklə mənzilin mülkiyyət hüququn əldə edə bilərlər. Amma çox vaxt insanlar, xüsusilə də yaşlılar bunu etmirlər. Çünki övadları evi tərk edib ayrı mənzilə daşınırlar, öz həyatlarını yaşayırlar. Yaşlı insanlar isə onlar üçün hər hansı mülk qoymaq istəmirlər.

Təbii ki, bu, Azərbaycan mentalitetinə uyğun gəlmir və ailə ənənələrini məhv edir. Bizim üçün daha əlverişli Türkiyədə gerçəkləşdirilən sosial mənzil layihəsidir. Qonşu ölkədə gerçəkləşdirilən TOKİ (Toplu Bina İdarəsi Nazirliyi) layihəsi çərçivəsində çox ucuz mənzillər inşa edilir və uzun müddətli faizsiz kreditə verilir. 2023-cü ilə kimi Türkiyədə 1 milyona yaxın belə mənzil inşa ediləcək. Adətən 25-30 ilə kreditə verilən bu mənzillərdə aylıq ödəniş 100-150 dolları keçmir. Ödəniş başa çatdıqdan sonra isə ev xüsusi mülkiyyətə keçir. Yəni Azərbaycanın öyrənməsi üçün yetərincə əlverişli nümunə var, sadəcə bütün bunları elmək üçün ilk addımlar atılmaldır. Əks halda, sosial mənzil barədə başlamış yeni söhbətlər də əvvəlkilər kimi yola vermək variantı olacaq.