Əslində Xalq Cəbhəsinin yaradılması ideyası Pribaltikadan qaynaqlanırdı. Pribaltikada sovet rejiminə qarşı kəskin mövqedə olanların sayı çox idi və bu bölgəyə Qərbin də güclü təsiri var idi. Digər tərəfdən, sovet rejimi başqa sovet respublikaları ilə müqayisədə Pribaltika  respublikalarına daha sonra “daxil olmuşdu”. Nəticədə azadlığı görmüş, müstəqil dövlətlərinin vətəndaşı olmuş insanlar Pribaltikada çox idi və onların sovet işğalına böyük nifrəti var idi. 

Mövcud digər səbəbləri də buraya əlavə etsək, Pribaltikada Sovet dövlətinə qarşı kəskin mübarizə başlayırdı. Belə bir vaxtda – 1988-ci ilin oktyabrın 1-2-də Estoniyanın paytaxtı Tallin şəhərində Estoniya Xalq Cəbhəsinin Təsis Konfransı keçirildi.

Qeyd edək ki, hələ 1988-ci ilin aprelin 13-də Estoniya Televiziyasının “Bir daha fikirləşək” proqramında belə bir ideya səslənmiş və artıq oktyabr ayında bu, reallaşmışdı, yəni Xalq Cəbhəsi yaranmışdı.

Zərdüşt Əlizadə 1987-ci ildən başlayaraq Azərbaycan ziyalılarını bir araya gətirməkdə fəallıq göstərməyə başladı. Həmin dövrdə o, erməni alimi Aqanbekyanın Fransa mətbuatındakı müsahibəsinə cavab yazıb, Akademiyanın alimlərinə məlumat verir, onlardan dəstək almaq istəyirdi. Akademiyanın Fizika İnstitutunda üç nəfər onunla tam şəkildə həmrəy oldular: Tofiq Qasımov, Mirbaba Babayev, Ağacavad Salamov.

Bundan sonra ilk olaraq aşağıdakı şəxslərbir araya gələrək gizli toplantılar keçirməyə başladılar: Zərdüşt Əlizadə, Tofiq Qasımov, Mirbaba Babayev, Ağacavad Salamov, Emin Əhmədov, Süleyman Əmirov, Sənubər Bağırova, Leyla Yunusova, Arzu Abdullayeva, Toğrul Əfəndiyev, Müslüm Eldarov, Elçin Əliyev, Rasim (?)  və digərləri.

Bu insanlar Zərdüşt bəyin, Hikmət bəyin, Leyla və Arzu xanımın mənzillərində(sonradan müəyyən yer ayrıldı) toplaşıb iclaslar keçirirdi. Həmin toplantıların birində Bakı Alimlər Klubunu yaratmaq ideyası ortaya çıxdı və bu istiqamətdə çalışmalara başlanıldı. Hazırlanmış sənədi Ağacavad Salamovla, Mirbaba Babayev Bakı Şəhər Sovetinə aparıb təqdim etdilər.

1988-ci ilin noyabr mitinqlərində Bakı Alimlər Klubunun üzvləri meydanın bir küncündə Xalq Cəbhəsinin yaradılması təbliğatı ilə məşğul olur, oraya gələnlərə məramlarını anladır, AXC-nin ilk proqramını paylayırdılar. Həmin mitinqlərdə çoxlu sayda insan  AXC sıralarına yazıldı.

Kürsüdən isə bəzi mitinqlərdə çıxış edən bəzi şəxslər xalqa BAK üzvlərinin DTK ilə bağlı olduqlarını söyləyərək, təhqiramiz sözlər də işlədirdilər.

Qeyd edək ki, AXC-nin ilk proqramını Zərdüşt Əlizadə yazmış, BAK-ın toplantısında müzakirə edilmiş, müəyyən müzakirələrdən və düzəlişlərdən sonra əlyazması Ağacavad Salamova verilmiş, o da öz şəxsi yazı makinasında çap etmişdi.

Beləliklə, formalaşmağa başlayan AXC Təşəbbüs Qrupuna iki tərəfdən yaxınlaşma var idi: bir tərəfdən BAK, digər tərəfdən “Varlıq” və “Çənlibel”. Birincilərin əlində Proqram var idi və təşkilatlanma təşəbbüsündə idilər, ikincilər isə meydanın kürsüsündə dayanıb çıxışlar edirdilər. Odur ki, ikinciləri xalq daha çox tanıyırdı, birincilər isə bir o qədər tanınmırdılar.

1988-ci ilin iyul-avqust aylarından Azərbaycan Xalq Cəbhəsi yaradılması ideyası ətrafında müzakirələr gedirdi. İlk toplantılar Bakı Şəhər Partiya Komitəsinin Tətil əleyhinə ayırdığı yerdə, şəhərin mərkəzində  Nəsiminin heykəlinin yanındakı o qədər də rahat olmayan bir otaqda gedirdi (Vidadi küçəsi-125). Bu söhbətlər çox qızğın olurdu, vacib problemlər, onların həlli yolları müzakirə edilirdi.

Toplantılara gələnlərin sayı getdikcə çoxalırdı və mövcud darısqal otaqda iclasların keçirilməsi mümkün olmurdu.

       

Oktyabrın 13-də Ü. Hacıbəylinin Ev muzeyində 37 yerlik zirzəmiyə 60-a qədər adam toplaşdı. İştirakçılar dəhlizdə, pilləkəndə, muzeyin həyətində dayanmışdılar. Toplaşanlar arasında  professor Xudu Məmmədov, rejissor Eldar Quliyev, pianoçu Fərhad Bədəlbəyli, Məhəmməd Hatəmi və digərləri var idi.

Z. Əlizadə AXC-nin proqramını bənd-bənd oxuyub iştirakçıların fikrini soruşurdu. Professor  Xudu Məmmədov çıxış edib adamları uzaqgörənliyə, ağıla əsaslanmağa, hər bir işi qanun çərçivəsində görməyə çağırdı, partiya və hökumətlə birgə işləmək yollarını aramağa dəvət etdi.

Müzakirələr getdiyi zaman Xudu müəllim əvvəl birisi ilə mübahisə etdi və sonra  özünü pis hiss etməyə başladı (muzeyin zirzəmisində də insanlar çox toplaşdığından hava çox ağır idi). Tez bir anda o, kresloda əyləşmiş halda xırıldamağa başladı. Onu yuxarı qaldırıb xalçanın üstünə qoydular. Təcili Yardım maşını gələndə o, artıq keçinmişdi. Məlum olub ki, X.Məmmədov üç dəfə infarkt keçirib, bir gün əvvəl isə “Qayğı”  cəmiyyətinin təsis konfransında əsəbiləşib.

Bu hadisədən sonra toplantı yarımçıq qaldı. Professor X.Məmmədovu İkinci Fəxri Xiyabanda dəfn edildi.

Xalq Cəbhəsinin yaradılması prosesinə 17 noyabrda başlanan mitinqlər isə başqa bir xarakter verdi və təsir göstərdi. Yəni burada kütlə amili əsaslı rol oynamağa başladı.

1988-ci  ilin yayında “Bakı  Alimlər Klubu”nda birləşmiş Azərbaycan ziyalılarının təmsilçiləri tərəfindən Pribaltika Xalq Cəbhəsi formasında AXC yaratmaq üçün Təşəbbüs Qrupu yaradıldı (əsas şüar: SSRİ daxilində respublika suverenliyinə nail olmaq idi).

1988-ci ilin 17 noyabr- 5 dekabr mitinqləri dövründə AXC-nin 250-yə yaxın yaxın dayaq dəstəsi yaradılması barədə məlumatlar “BAK” və “Varlıq”da toplanmışdı.

Meydan hərəkatı yatırıldıqdan sonra hər iki qrup öz iclaslarını keçirirdi. BAK-da hər iki qrupun birləşməsini və eyni zamanda bu fikrin əleyhinə olanlar da var idi (Zərdüşt Əlizadə və Tofiq Qasımov  əleyhinə idilər). Lakin hər iki tərəf arasında görüşlər  davam edirdi. “Varlıq” və “Çənlibel” üzvlərinin əsas iradı mövcud Proqrama idi. Qarşı tərəf isə etiraz etsə də, alternativ bir proqram hazırlamamışdı. Sonda ümumi razılaşma oldu ki, hələlik mövcud proqram ətrafında birləşilsin və AXC Təşəbbüs Qrupunun Koordinasiya Şurası yaradılsın. Bu Koordinasiya Şurası AXC-nin proqramını hazırlasın və AXC-nin Təsis qurultayının keçirilməsi üçün fəaliyyət göstərsin. İlk iclası isə (gizli olaraq) Ağacavad Salamovun Bakının ucqarında yerləşən mənzilində keçirmək qərara alındı (indiki Əhmədli qəsəbəsi, Gəncə prospekti 79, ev 129; o zamankı Vunq Tan küçəsi, “Xəzər” univermağının yanı).

Qeyd edək ki, AXC Təşəbbüs Qrupu Koordinasiya Şurasının yaradılması ideyası Hikmət Hacızadəyə mənsub idi.

1989-cu ilin fevralın 25-də A.Salamovun evində Koordinasiya Şurasının ilk toplantısı keçirildi. Bu toplantıda beş nəfər “Varlıq”dan, beş nəfər də BAK-dan olmaq üzrə on nəfərlik AXC Təşəbbüs Qrupunun Koordinasiya Şurası yaradıldı. Seçilən on nəfər aşağıdakılar idi: “Varlıq”dan – Əbülfəz  Əliyev (Elçibəy), Nemət Pənahov (özü toplantıda yox idi, İsa Qəmbərov, Pənah Hüseynov, Vurğun Əyyubov; BAK-dan – Tofiq Qasımov, Hikmət Hacızadə, Leyla Yunusova, Zərdüşt Əlizadə, Ağacavad Salamov.

Təşəbbüs Qrupunun Nizamnaməsi hazırlandı və bu Nizamnaməyə görə üç aydan sonra Koordinasiya Şurası yenidən seçilməli idi.

Təşəbbüs Qrupunun (bu dəfə Koordinasiya Şurasının) ikinci toplantısı Sabit Bağırovun mənzilində oldu. İlk Nəzarət Təftiş Komissiyasının yaradılması təklifi ilə A.Salamov çıxış etdi və təklif qəbul edildi.

Bir neçə ay ərzində Təşəbbüs Qrupu AXC-nin Proqram və Nizamnaməsinin layihəsini işləyib hazırladı. Bununla əlaqədar respublika təsərrüfat hesabı məsələlərinə və Azərbaycan xalqının tarixi problemlərinə həsr edilmiş bir neçə seminar keçirildi. Azərbaycandakı digər qeyri-rəsmi təşkilatların nümayəndələri ilə birgə konfrans təşkil olundu. Belə qeyri-rəsmi qruplardan olan  “Varlıq” Təşəbbüs Qrupu ilə birgə Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin bazasını yaratdı.

AXC  Müvəqqəti  Təşəbbüs Mərkəzinin  təsisçiləri isə  27 nəfər oldu:

1.Abdullayeva Arzu

2.Ağamalı Sadiq

3.Ağayev Fəxrəddin

4.Babayev Mirbaba

5.Bağırov Sabit

6.Bağırova Sənubər

7.Qasımov Tofiq

8.Qəmbərov İsa

9.Qəmbərov Məhəmmədhəsən

10.Qraçov Anatoli

11.Eldarov Müslüm

12.Əyyubov Vurğun

13.Əlizadə Zərdüşt

14.Əliyev Əbülfəz

15.Əfəndiyev Altay

16.Əhmədov Emin

17.Zülfüqarov Nəriman

18.Yunusova Leyla

19.Manafov Vahab

20.Nəcəfov Nəcəf

21.Salamov Ağacavad

22.Səfixanov Vaqif

23.Tkaçenko Georgi

24.Ümidov Canbaxış

25.Hacızadə Hikmət

26.Hüseynov Pənah

27.Cabbarova Zəminə

AXC MTM-nin təsis yığıncağında hər iki aydan bir dəyişdirilən Koordinasiya Şurası seçildi: Sabit  Bağırov , Tofiq Qasımov, İsa Qəmbərov , Vurğun Əyyubov, Zərdüşt Əlizadə , Əbülfəz Əliyev, Nəcəf  Nəcəfov, Ağacavad Salamov, Hikmət  Hacızadə, Pənah Hüseynov(O Firidun Cəlilovu əvəz etdi0.

Qeyd edək ki, yalnız AXC Müvəqqəti Təşəbbüs Mərkəzi həmin dövrdə Qarabağ hadisələri haqqında Ümumittifaq və Dünya ictimaiyyətinə həqiqi məlumatları çatdırırdı. 

1989-cu ilin martın 13-də AXC Müvəqqəti Təşəbbüs Mərkəzi  qeydiyyata alınmaq üçün respublika Ali Sovetinə və Birinci katib Ə. Vəzirova müraciət etdi. Minlərlə Azərbaycan vətəndaşı da Müvəqqəti Təşəbbüs Mərkəzinə qoşularaq AXC-ni müdafiə üçün Azərbaycan KP MK-nın Birinci katibi Ə. Vəzirova müraciət etdi. Tanınmış ədəbiyyat xadimləri olan İ. Şıxlı, Y. Səmədoğlu, M. Araz və S. Rüstəmxanlı da cəmiyyətin demokratikləşməsi üçün xalqı AXC ətrafında birləşməyə çağırdı.

1989-cu ilin aprelin 14-də Azərbaycan KP MK-nın Birinci katibi Ə. Vəzirov AXC Təşəbbüs Mərkəzi Əlaqələndirmə Şurasının üzvləri ilə görüş keçirmək məcburiyyətində qaldı. 

Həmin ilin mayın 13-15-də Tallin şəhərində Pribaltika Xalq Cəbhəsinin Assambleyası keçirilmişdir. AXC MTM-ni Pənah Hüseynov, Emin Əhmədov və Nəriman Zülfüqarov təmsil etmişlər.

Bu dövrdə AXC Müvəqqəti Təsis Mərkəzi Azərbaycan Ali Sovetinə belə bir müraciət qəbul etdi: 

“Müvəqqəti Təsis Mərkəzi Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin Məramnamə və Nizamnamə layihələrini  hazırlamış, geniş xalq kütlələrinin bu barədə rəyini öyrənmişdir. Respublikada AXC-nin çoxlu sayda dayaq dəstələri mövcuddur ki, onlar hal-hazırda yenidənqurma uğrunda fəal mübarizəyə qoşulmaq əzmindədirlər...”

1989-cu ilin  mayın 14-də AXC Təşəbbüs Mərkəzi həmin dövrdə çox insanların məlumatsız olduğu bir tarixi hadisəni də xalqa xatırladırdı: 28 May İstiqlal Günü!

Məlum olduğu kimi, 1918-ci ilin 28 Mayında baş vermiş bu tarixi hadisə Sovetlər Birliyi dövründə rəsmi olaraq qadağan edilmişdi. Bu günün mahiyyəti, dövlətçilik tariximizdəki yeri və rolu haqqında Azərbaycan insanında  bilgilər az idi. Odur ki, belə bir dövrdə AXC Təşəbbüs Mərkəzinin Azərbaycan İstiqlalının 71-ci ildönümü münasibəti ilə xalqımıza təbrik-müraciəti ünvanlamasının böyük əhəmiyyəti var idi.

Azərbaycan  Xalq Cəbhəsinin Təşəbbüs Mərkəzi həmin dövrdə “Azərbaycan xalqına! Respublikanın bütün vətəndaşlarına” adlı müraciət qəbul etdi. Həmin müraciətdə yazılırdı ki, beşinci ildir cəmiyyətimizdə inzibati-amirlik sosializminin gətirib çıxardığı iqtisadi və mənəvi fəlakətdən qurtulmaq üçün ölüm-dirim mübarizəsi gedir. Siyasi və iqtisadi azadlıq, hüquqi cəmiyyət və milli suverenlik uğrunda ümumxalq hərəkatı başlayıb.

Müraciətdə Dağlıq Qarabağ hadisələrinin həllində bürokratiyanın acizliyi, milli mənafeləri müdafiə üçün tam gücsüzlüyü, 200 min azərbaycanlının öz yurdlarından didərgin salındığı, Ermənistan hökumətinin təcavüzkar hərəkətlərinə rəsmi etiraz edilmədiyi qeyd edilmişdi.