Azərbaycan Milli Məclisinin Səhiyyə, Gənclər və idman komitələrinin üzvü, tibb üzrə elmlər doktoru, tanınmış ürək-damar cərrahı Rəşad Mahmudovun “Report”a müsahibəsi:

- “İnsan orqanlarının donorluğu və transplantasiyası haqqında” qanun layihəsi ilə bağlı dinləmələr keçirilib. Bu qanunun hazırlanmasında Milli Məclisin Səhiyyə komitəsinin üzvləri, ölkədə transplantasiya işini bilən mütəxəssislər iştirak ediblər. Hesab edirəm ki, bu qanun layihəsi mükəmməldir. Layihədə bu işin həyata keçməsindən sonra qarşımıza çıxa biləcək məsələlər əksini tapıb. Bəzi ölkələrdə belə qanunlar qəbul edilib, sonrakı zamanlarda dövlət ehtiyacı olan insanları orqanla təmin edə bilmək üçün müəyyən dəyişikliklər edir. Düşünürəm ki, “İnsan orqanlarının donorluğu və transplantasiyası haqqında” qanun layihəsində həm Avropanın, həm də regionun xarakteri nəzərə alınıb. Həm həkim, həm də deputat kimi deyə bilərəm ki, bu qanun layihəsi ideala yaxındır. Soruşa bilərsiniz ki, qanunun tətbiqindən sonra insan orqanlarının donorluğu və transplantasiyası məsələsi həll ediləcəkmi? Hazırda tətbiq edilən "İnsan orqan və (və ya) toxumalarının transplantasiyası haqqında" qanun 1999-cu ildə qəbul olunub. Bu qanun o zaman üçün çox mükəmməl qanun idi. Amma, əfsuslar olsun ki, orada beyin ölümü və həyatını itirən insanlardan orqan alınması ilə bağlı məqamlar yoxdur. Əslində bunun səbəbləri qanunla əlaqədar məsələlər deyil. Biz ölkədə reanimasiya sahəsində fəaliyyət göstərən həkimlərin, tibb personalının, eləcə də reanimasiyanın hər yataqbaşına düşən illik beyin ölümü sayının dünya statistikasına uyğun olub-olmadığını araşdırmalıyıq. Əgər uyğunsuzluq varsa, bunun səbəbləri araşdırılmalıdır. Doğrudanmı, ölkədə beyin ölümü olmur, yoxsa bunun diaqnostikasında gözdən qaçan nəsə var? Milli Məclisdə hökumətin hesabatının müzakirəsi zamanı çıxışımda icbari tibbi sığortanın fəaliyyəti üçün xəstəxanaların, tibb mütəxəssislərinin akkreditasiyadan keçməsini təklif etdim. Məncə, bu sahədə görüləcək işlər qarşıdadır. Düşünürəm ki, Səhiyyə Nazirliyi bununla əlaqədar aidiyyatı qurumlarla birlikdə bu işin təkmilləşməsi üçün addımlar atacaq. Xüsusi vurğulayıram, əvvəlcə biz beyin ölümü diaqnozunu qoya bilməliyik. Bundan sonra beyin ölümü diaqnozu qoyulan şəxsin orqanlarının istifadəsi ilə bağlı müzakirələr aparıla bilər. Bunun da müyyən hüquqi proseduru var. Hazırki qanunda da, yeni hazırlanan qanunda da belə orqanların istifadəsi ilə bağlı hər hansı əngəl yoxdur. Beyin ölümü olan insana xəstə deyilə bilməz, beyin ölümü insanın həyatının bitdiyi dəqiqədir. Komatoz vəziyyətlə beyin ölümü fərqli şeylərdir. Bunları qarışdırmaq olmaz. Azərbaycanda orqan transplantasiyası 10 ildir ki, həyata keçirilir. İlk dəfə qaraciyər transplantasiyası edilən insanı yaxşı tanıyıram, sosial-siyasi fəaliyyətlə məşğuldur. Transplantasiya ona görə edilir ki, xəstə olan şəxsin müalicəsi mümkün deyil. Tranplantasiya ilə qaraciyər xəstələrinin 85, ürək, böyrək xəstələrinin isə 90 faizi normal həyata dönür. Hazırda müxtəlif toxumaların, göz, oynaq orqanlarının transplantasiyası da edilir.

- Məncə, orqan transplantasiyası ilə əlaqədar mütəxəssis kifayət qədərdir. Çünki hazırda o mütəxəssislərin potensialının 20 faizindən istifadə olunur. Reallıq odur ki, hazırda canlıdan canlıya orqan köçürülür. Məsələn, qaraciyər transplantasiya edən qrup hər gün bir əməliyyat edə bilər. Bu aylıq 20 transplantasiya deməkdir. Amma hazırda ölkədə ildə 20 qaraciyər transplantasiyası edilir. Buna səbəb bəzi orqanların tapılmaması, əməliyyatın bahalı olmasıdır. Bu əməliyyatlar icbari tibbi sığorta paketinə əlavə edildikdən sonra kütləvilik artacaq. Bununla da qaraciyər sirrozundan və digər xəstəliklərdən əziyyət çəkən insaların problemləri həll ediləcək. Ölkədə böyrək, ürək transplantasiya ilə əlaqədar xeyli mütəxəssis var. Ürək yeganə orqandır ki, onun transplantasiyası üçün beyin ölümü diaqnozunun qoyulması mütləqdir, çünki bunu canlıdan almaq olmur. Bu işə cəmiyyətin də töhfə verməsinə ehtiyac var. Beyin ölümü olan insanla bağlı aylar sonra deyil, dəqiqələr içində qərar verilməlidir. Hər birimiz həyatımızı itirəcəyik, dünyada sonsuz ömür yoxdur, buna hazır olmalıyıq. Düşünməliyik ki, biz həyatda olmayanda kimsə orqanımızdan istifadə edərək həyatda qala bilər. Qurani-Kərimdə də yazılır ki, bir insanı həyata qaytarmaq bütün kainatı qurtarmağa bərabərdir. Bunu insanlara xoş bir şəkildə çatdırmaq lazımdır. Səhiyyə işçilərinin də üzərinə məsuliyyət düşür. Güvənsizlik olarsa, qanunların işləməsi faydasız ola bilər. Məsələn, qan verərkən soruşmuruq ki, bu qan kimə gedəcək...

- Orqan alqı-satqısı müzakirə mövzusu ola bilməz. Beyin ölümü diaqnozu qoyulan insanların orqanlarının satılması da mümkün deyil. İnsan orqanlarını satış məqsədi ilə başqasına verirsə, o, ülvi dəyərlərini itirir. Və yaxud da yaxın qohumun orqanını necə satmaq olar? Qanunlar boşluqlar olduğu zaman çeynənə bilir, mükəmməl olarsa, satış həyata keçə bilməz. Burada əsasən vicdanlılıq məsələsi qabardılır. Bəzi ölkələrdə bunun illeqal yollarının olmaması üçün könüllük əsasında satışa da imkan verilir. Mən buna qətiyyətlə qarşıyam. Yeni qanun layihəsinə əsasən, qohum olmayan canlı donorlardan orqanın alına bilməsi ilə əlaqədar etik və hüquqi məsələlərin araşdırılması və müvafiq qərar verilməsi məqsədilə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı nəzdində ictimai əsaslarla Etika Komissiyası yaradılır. Komissiya tərkibi psixoloq və hüquqşünas da daxil olmaqla 5 nəfərdən təşkil edilir. Etika Komissiyası donorun şəxsiyyətini, könüllüyünü araşdıraraq qərar qəbul edir. Komissiyanın tərkibində və işində transplantoloqun və ya transplantologiya işinin təşkilində bu və ya digər formada fəaliyyət göstərən hər hansı bir şəxsin iştirakına yol verilmir. Etika Komissiyasına xəstələrin müraciəti koordinasiya mərkəzi tərəfindən, eyni mərkəzin konsilium qərarı əsasında olmalıdır.

Həkim buna da şübhə ilə yanaşarsa, gərək əməliyyata girməsin. Xəstəxana notariusun sənədi əsasında iş görəcək. Amma arxada hansı plan var, onu Allahdan başqa kimsə bilə bilməz. Cəmiyyət buna həssas olmalıdır, alqı-satqıya yol verilməməlidir. İnsanların çətinliyindən istifadə edərək oyunlar quranlar qanun qarşısında cavab verəcək. Orqan alqı-satqısı cinayətdir. Məsələnin digər tərəfi də odur ki, bu cür hallara görə orqan bağışlanılmasına inamsızılıq olacaqsa, transplantasiya inkişaf edə bilməz.

 

- Bu, sosial məsələdir. 2012-ci ildə Neftçilər Xəstəxanasında Qaraciyər transplantasiyası şöbəsinin açılışı ilə əlaqədar keçirilən tədbirdə rəsmi şəkildə elan etdim ki, orqanlarımı bağışlamışam. Ola bilər ki, o zaman deputat olmadığıma görə bu məsələ diqqət çəkməyib. Bunu hansısa mediatik görüntü üçün deməmişdim, inanaraq demişdim. Özümüzə nə arzu edirik? Sağlam və uzun ömür... “Uzun ömür”deyirik, “ömürlük”, “sonsuz” demirik... Kaş orqanlarımız o qədər sağlam olsun ki, uzun müddət yaşa bilək, ömrü başa vurduqdan sonra isə orqanlarımızı verdiklərimiz fayda görsünlər. Ailəm, övladlarım, qohumlarım, dostlarım bilsinlər ki, insanlara fayda verə biləcək bütün orqanlarımı bağışlamışam.

- Bütün məsələlər reanimasiyalardan başlayır. Avropa ölkələrində transplantasiya başlayanda qanun yox idi, qanun 5-10 il sonra hazırlandı. Yetər ki, razılıq, bununla yanaşı, həkim qoyduğu diaqnozdan əmin olsun. Həkim birinə zərər vermədən, digərinə həyat verməyi bacarmalıdır. Belə olan halda ənənə formalaşacaq. Orqanların bağışlanması ilə bağlı gərək ilk növbədə özün buna inanasan.

- Həkiməm, siyasətçiyəm, həm də şikayət edən vətəndaşın qardaşıyam – ailə üzvüyəm. Ona görə cavab vermək çətin olur. Həkim də, başqa ixtisas sahibi də bu ölkənin vətəndaşıdır. Yəni cəmiyyət savadlıdırsa, bütün sahələrdə özünü göstərəcək. Burada “Həkimlik zəifdir, mühəndislik güclüdür” demək doğru olmaz. Məsələyə kənardan baxıb dəyərdirmə aparmaq çox asandır. Şikayət edən də, şikayət edilən də, onu qiymətləndirən də bir ananın övladıdır. Yəni haqsız yerə şikayət edirsə, deməli, haqsızlıq etmək ona doğuşdan öyrədilib. Haqsız yerə zülm edən də o cürdür... Ümumiyyətlə, qız övladlarımızı savadlı, sevgi içində böyütməliyik. Ona görə ki, gələcəyimiz onların böyüdəcəyi övladlardan asılıdır. Həkimlərin savadlılıq məsələsinə gəldikdə isə deyə bilərəm ki, bəzi hallarda həkimlər haqsız yerə günahlandırılır. Həkimlik riyazi hesablama ilə həll edilən sənət deyil. Həkimlik məktəb təhsilindən başlayır - məktəbdə riyazi, məntiqi biliklər əldə edirik. Bu biliklərə sahib insan Tibb Universitetinə qəbul olur, digərlərindən fərqli olaraq 6 il təhsil alır, ixtisas üçün də 5-6 il əlavə oxuyur. Təhsil normal verilirsə, müsbət nəticə əldə etmək mümkün olur. 2005-ci ildən indiyədək Azərbaycan səhiyyəsi çox irəli gedib. Bu sahə hələ inkişaf etdirilməlidir. Tibb personalının akkreditasiyadan keçirilməsi vacibdir. Sertifikasiya nəzəri bilgiləri dəyərləndirir, akkreditasiya isə praktik biliklərə əsaslanır. Bunu dəyərləndirənləri doğru seçmək lazımdır. Həkimi günahlandırarkən onun təhsilinə diqqət etmək lazımdır, bəlkə onun təhsilində çatışmazlıq olub? Verilməyən şeyi necə almaq olar? Hansısa problemlə qarşılaşmışıqsa, bunun səbəbi SSRİ dağıldıqdan sonra boşluq dönəminə görə olub. Həmin vaxt güclü ixtisasçılar xarici ölkələrə getdilər. Təhsil sistemində hansısa boşluğun olduğunu kimsə dana bilməzdi, bu, mümkün də deyildi. Bunu tənzimləmək istiqamətində xeyli çətinliklər oldu. Bu gün tibb təhsili sahəsində dəyişikliklər davam edir. Həkim olmaq, həkim olmaqla bərabər müəllim olmaq şərəfli bir işdir.

- Tibb Universitetində dərs keçməsəm də, 2011-ci ildən indiyədək rezidentura proqramı çərçivəsində onlarla tələbə yanımıza gəlib, təcrübə keçiblər. Ölkədə 25-ə yaxın beynəlxalq konfransın təşkilatçılığı ilə məşğul olmuşam. Çünki tibb təhsili üçün təlimlər, master-klasslar vacibdir. Bayaqkı sualınıza cavab olaraq demək istəyirəm ki, 2011-ci ilə qədər 6 il tibb təhsili alan insana ixtisasçı kağızı verilirdi, hər hansı xəstəxanaya göndərilirdi. Bu, təkcə Azərbaycanın deyil, post-sovet məkanının problemi idi. Hazırki dəyişikliklərin nəticəsini indi görə bilmərik. İndi əvvəllər təhsil alan həkimlər üçün master-klasslar keçirilir. Uşaq ölümlərinin sayında artım olduğu reallıq idi. Mən yenidən seçim etsəydim, ginekoloq və neantoloq olmazdım. Bilirsiniz niyə? Bilirsiniz, həkim üçün xəstəsini itirmək nə deməkdir? Bunu dəyərləndirməyə çətinlik çəkirəm... Digər tərəfdən, fəaliyyətində neqativ hallar aşkarlanan həkimin fəaliyyəti dayandırılmalıdır, deyilməlidir ki, müəyyən treninqlərdən keçməklə işinə başlaya bilər. Həkim bu mərhələləri keçdikdən sonra neqativ hal baş verdiyində cavab verə bilər, prosesi dəqiq izah edə bilər. Məsələn, sənədlərlə deyə biləcək ki, lazım olan tibbi müdaxilə etdim, amma alınmadı. Uşaq ölümlərinin qarşısını almaq üçün dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin təcrübəsinə əsaslanmalıyıq. Bir daha vurğulayıram ki, ilkin təhsildə əskik olanda, sonrakı mərhələlərdə problem olur.

- 12-13 ürək cərrahı artıq fəaliyyət göstərir. Bakı Ürək Mərkəzi ürək xəstəlikləri üzrə reanimatoloqların, anestezioloqların, ən əsası orta tibb personalının hazırlanmasına çox ciddi yer ayırıb. Sən sənəti ortaya qoya, həkimlik dəyərlərini qoruya bilirsənsə, mütləq tələbələrin olmalıdır.

- Deputat olmazdan əvvəl də müraciətlər olurdu, indi də. Mən indi onlara deputat gözü ilə deyil, yaxın, həmkar kimi baxıram. Milli Məclis hər kateqoriyadan olan insanların toplaşdığı yerdir. Çatının altına girənə qədər bilmirdim, oradakı insanların mənə bu qədər əziz olacağını deməyə çətinlik çəkərdim. Bütün insanlara, xüsusilə də deputat həmkarlarıma qarşı çox həssas davranmağa çalışıram. Bütün insanlara can sağlığı arzu edirəm, xəstəliyin, çətinliyin hər zaman olması mümkündür. Allah bizi qarşılaşdıracaqsa da, çarəsi olan xəstəliklərlə qarşılaşdırsın. Çarəsi olan xəstəliklərlə mübarizə aparırıq, müsbət nəticə əldə edildikcə zövq alırıq.

- Bir gündən çox çəkən əməliyyatlar etmişik. Nəriman Əliyevdə hadisə bir qədər fərqli idi, planlı bir iş deyildi, saniyələr içərisində baş verdi. Allah ona da, bizə də kömək oldu. Konkret deyə bilərəm ki, 3 ay əvvəl müayinə olundu, müayinələrin nəticələri bir neçə ölkədə təsdiqləndi ki, onun ürək damarları bərpa olub. Hazırda heç bir problemi yoxdur, ürəyinin fəaliyyəti normaldır.

- Dünyanın mütəfəkkirlərindən biri deyib ki, həkimlik sənətinin tətbiqində ölüm vazkeçilməz həqiqətdir. İndiyədək 10 minə yaxın əməliyyat etmişəm. Dünyada əməliyyat zamanı həyatını itirənlərlə bağlı statistika var. Məsələn, koronar şuntlamada 100 xəstədən 98-99-na kömək edə bilirsən. Deyə bilərəm ki, son 6 ay içərisində koronar şuntlamada heç bir xəstə həyati təhlükə yaşamayıb. Bu, mənim qəhrəmanlığım demək deyil. Anadangəlmə ürək qüsurlu xəstələr var ki, onun riski 1 faizdən aşağıdır. Qulaqcıqlararası Çəpərin Defektinin (ASD) əməliyyatı zamanı da çətinliklə qarşılaşmamışam. Amma totaL AV kanal defekti, trikuspid atreziya, tək mədəcik, ağciyər arteriyasının hipoplaziyası, qlenn və fonten, arterial sviç əməliyyatına gedən transpozisiyalı xəstələrin 100-dən 60-70-ni yaşada bilmək qəhrəmanlıqdır. Bu dəyərləndirmələr bir-birilə qarışdırılmamalıdır. Bəli, bu əməliyyatları etməsək, ASD ilə VSD ilə ölüm faizini sıfırda saxlaya bilərik. Həkimlik bu deyil. Çətin əməliyyatlarda bir uşağı belə, xilas edə bilərsənsə, əməliyyata girməlisən, vaz keçməməlisən. Həkimlik budur! Əgər vəziyyəti doğru izah edə bilsən, heç bir əqidəli insan həkimə irad tutmur. Aort damarların cırılması xəstəliyi ilə xəstəxanaya gələn xəstəni xilas etmək çətin olur. Buna “Xəstə əməliyyata girdi, həyatını itirdi” deyil, “Bu xəstə həyatını itirəcək xəstə idi, xəstəxanada xilas etməyə çalışdılar, alınmadı” deyirlər. Azərbaycan tibbində ürək-damar cərahiyyəsi çox inkişaf edib. Ötən ay 20-25 anadangəlmə ürək qüsurlu uşaq əməliyyat etmişik. Bunların hamısı uğurla başa çatıb.

- Sorğu keçirmək lazımdır, ən çox hansı ölkənin tibbinə güvənirlər? Tutaq ki, 50 faizi dedi ki, A ölkəsinə güvənirlər. Həmin A ölkəsində sığorta sisteminin qiyməti var. Həmin qiymət cədvəlini Azərbaycandakı qiymətlə müqayisə etsinlər. Əlbəttə ki, Almaniyada açıq ürək əməliyyatının orta qiyməti 70 min avro, Amerikada 300-320 min dollardır. Bu o deməkdir ki, həmin xəstəxana 300 min dolları cibinə qoyur? Belə deyil... Sığorta sisteminin büdcəsi dövlət büdcəsi hesabına deyil, insanların maaşlarından ödəmələrlə tənzimlənir. Azərbaycanda tibbi sığorta sisteminin tətbiqi ilə əlaqədar birgə qiymət tənzimlənməsi ilə bağlı müzakirələr aparılmazsa, məcburi basqılarla olan qiymət siyasəti təcrübəli həkim və tibb personalının keyfiyyətinin düşməsinə və beyin köçünə səbəb ola bilər. Unutmamaq lazımdır ki, həkimlik bir sənətdir, sənətdə olan insanlar keçdikləri yoldan ötrü həssas olurlar. O, gördüyü işin dəyərini ala bilmədiyi zaman - maddi və mənəvi – enerjisini xəstəyə verə bilməz. Müzakirələr aparıb qarşılıqlı razılaşma əldə olunmalıdır, bir-birimizi başa düşməliyik. İcbari tibbi sığorta yüksək tibbi xidmət demək deyil, bu, işin maddi tərəfidir, tibbi xidmətin keyfiyyəti xəstəxanadan və tibb personalından asılıdır. İnanırıq ki, tibbi sığorta bütün ölkəni əhatə edəcək, vətəndaşlara keyfiyyətli xidmət göstəriləcək.

- Deputatın işi seçiciləri dinləmək, imkanı çərçivəsində onların problemlərini həll etməkdir. Seçicilərin müraciətləri ilə əlaqədar aidiyyatı dövlət qurumları ilə əlaqə saxlayıram, sağ olsunlar, köməklik göstərirlər. Azərbaycanın regionları inkişaf edir, problemlərin həlli istiqamətində addımlar atılır. Bir məsələni qeyd etmək istəyirəm, Astaranın Hamuşam kəndinə yol çəkilib. Lerikin bir kəndi var - orada insanlar ayda bir dəfə aşağı düşürlər – həmin kəndə ya oradan keçmək olurdu, ya da başqa tərəfdən 8 saata getmək mümkün idi. Rayonun mərkəzindən həmin nöqtəyə 35 dəqiqəyə getdim. Həmin kəndə asfalt yolun çəkilməsi, yol kənarlarındakı işıq dirəklərinin dəyişdirilməsi böyük bir işdir. Kəndlərdə müasir məktəblər tikilib. Amma məktəbin yaxşı pəncərəsi, yazı taxtası olması ilə yanaşı təhsili də olmalıdır. Bizi biz edən bahalı partalar deyil, məktəbdə verilən təhsil olub.

- Həkim, deputat kimi deyil, sadə vətəndaş kimi deyirəm, bu, son 1 ildə vüsət alıb. Bu proses deputat olduqdan sonra başladı. Yazılanların 5 faizi belə həqiqət deyil. Nazir olmaq söhbəti heç müzakirə mövzusu olmayıb. Ciddi bir vəzifəm var, həkiməm. Dövlətimə təşəkkür edirəm ki, şərait yaradıb, fəaliyyət göstərirəm. 31 yaşımda elmlər namizədi olmuşam, beynəlxalq konfranslarda iştirak etmişəm, həm öz sənətimin, həm də bütövlükdə Azərbaycan səhiyyəsinin tanıdılması istiqamətində fəaliyyətim olub. Açığı, yazılanlara vaxt ayırmağa zamanım olmayıb. Düşünürəm, bu cür yazılar deputat seçildikdən sonra ortaya çıxdı. Deyib, günaha da girmək istəmirəm, bilərəkdən olurmu, ya yox, bilmirəm. Səhiyyə naziri Oqtay Şirəliyevlə də bu mövzu ətrafında söhbət etmişik. Yazılanlara, sadəcə, gülmüşük... Fürsətdən istifadə edib deyirəm ki, bu cür iddialarla məni məşğul edirlər, problemlərlə üzləşdirirlər. Digər tərəfdən hansısa vətəndaşın vəzifə iddiası varsa, bu, ayıb bir şey deyil. Buna görə kimsə günahkar sayıla bilməz. Bununla yanaşı, mənim qəti şəkildə belə bir iddiam yoxdur. Yazırlar ki, “Bu cür qərarlar var imiş, qarşısı alınıb”, doğru deyil, belə söhbət olmayıb. Bu günə qədər açıqlama verməyə ehtiyac görməmişəm. Hər bir vətəndaş, deputat tapşırılan işi məsuliyyətlə yerinə yetirməlidir. Mən də indiyədək nə tapşırılıbsa, şərəflə yerinə yetirməyə çalışmışam.