Prezident İlham Əliyev son müşavirədə kadr və struktur islahatları aparılacağının anonsunu verdi. Əslində çoxdan gözlənilirdi bu xəbər. Vaxtaşırı mətbuat orqanlarında bu cür fikirlər gündəmə gətirilir, nədənsə, vədlər özünü doğrultmurdu. İndisə islahat anonsu Prezidentin dilindən səsləndirildi və yeni ümidlərin doğmasına yol açdı. Bəs, görəsən, bu islahatlar hansı istiqamətlərdə aparılacaq və ya aparılmalıdır?

Beləliklə, Moderator.az BAXCP sədrinin “Hürriyyət”ə müsahibəsinin ikinci hissəsini təqdim edir:

- Mən Qərb ölkələrinin Azərbaycanla bağlı siyasətinin əsas motivlərini sadaladım. Sadəcə onu əlavə etmək istəyirəm ki, Qarabağ məsələsində dalana dirənmişik. Açıq desək, biz təkcə torpaqlarımızı itirməmişik, ölkəmizin gələcəyi, inkişaf perspektivi də təhlükə altındadır. Bizi region dövlətləri özlərindən asılı vəziyyətdə saxlamaq üçün qəsdən bu konfliktə çəkiblər. Konfliktlə bağlı siyasi qərarlar qəbul etmək səlahiyətində olan beynəlxalq qurumlar isə xristian təəssübkeşliyindən çıxış edərək rəsmi Bakıya təzyiq göstərirlər. Bəzi xarici güc mərkəzlərinin Azərbaycanda islahatlardan çəkinməsinin yeganə səbəbi odur ki, dövlətimiz güclənə və xalq hökumətdən torpaqlarımızın işğaldan azad edilməsini tələb edə bilər. Bilirsiniz ki, güclü dövlətlərdə xalqın siyasi proseslərdə iştirakı xeyli dərəcədə artır və milli iradə təsirli hala gəlir. Ona görə də həmin güc mərkəzləri Azərbaycanın nəinki güclənməsini, demokratikləşməsini istəmirlər, əksinə, zəifləməsini, qeyri-demokratik mühitin davam etməsini, feodal dövlətə çevrilməsini arzulayırlar. Bəlkə də bizim Qarabağ problemimiz olmasaydı, Qərb ölkələri istəyərdilər ki, Azərbaycan daha sivil, daha inkişaf etmiş dövlətə çevrilsin. Ona görə həmin qüvvələr ölkəmizin feodal təfəkkürlü, geri zəkalı dövlət məmurlarına gizli dəstək verir, onların mövqeyinin güclü olmasını istəyirlər. Bizim feodal təfəkkürlü məmurlarımız isə bəzən xarici havadarlarının təxribatına gedir, eynilə quldarlıq quruluşunda olduğu kimi istəmədikləri adamları cəzalandırır, çarmıxa çəkirlər. Dünya birliyi isə bunu lənətləyən bəyanatlar verir, qətnamələr qəbul edir və Azərbaycanın xarici imicini şübhə altına salırlar. Yəni ermənipərəst Qərb ölkələrinə ölkəmizin repressiv imicini yaratmaq lazımdır və bunu geri zəkalı Azərbaycan məmurları vasitəsilə həyata keçirirlər.  Amma hesab edirəm ki, xalqımız da, Prezidentimiz də özlərində güc tapıb bu təxribatların qarşısını ala biləcəklər. İslahatlar da buna hesablanıb və artıq bəzi addımların atılması üçün münbit zəmin yaranıb.

- Yeri gəlmişkən, dünya təcrübəsi göstərir ki, iqtisadi baxımdan inkişaf etməmiş ölkələrdə demokratik cəmiyyət qurmaq mümkün deyil. Belə cəhdlər adətən iflasa uğrayır. Məsələn, inkişaf etməmiş Çar Rusiyasında iki dəfə inqilab oldu, amma daha despotik rejim yarandı. Heç olmasa, Çar Rusiyasında Duma var idi, qanunların aliliyi qorunurdu. SSRİ-də isə çarlıqdan daha despotik sistem formalaşdı. Demokratik təsisatların yerinə I katiblik postu yaradıldı və ona çardan daha geniş səlahiyyətlər verildi. Rus cəmiyyəti sosialist inqilabından heç nə qazanmadı, əksinə itirdi.

Bu baxımdan, hesab edirəm ki, indiyədək Azərbaycanda dəyişiklik prosesi üçün zəmin yox idisə, cəmiyyətimizin inkişafı ilə artıq bunun əsasları formalaşıb. Həm iqtisadiyyatımız yetərli dərəcədə inkişaf edib və onun demokratik islahatlar üçün dayanıqlığı artıb, həm də cəmiyyətimiz bu dəyişikliklərə hazırdır. Üstəlik, Azərbaycanı istəyən xarici güc mərkəzləri də artıq öz ölkələrində hakimiyyətdəki mövqelərini gücləndirib, korrupsiyaya bulaşmış mürtəce qüvvələri sıxışdırıb idarəetmə mexanizmindən uzaqlaşdırıblar. Onlar da ölkəmizin inkişafını dəstəkləyirlər. Azərbaycan hökuməti Qərbdəki bu mütərəqqi qüvvələrə güvənməli və islahatları dərinləşdirməlidir.

- Mən, əlbəttə, ixtisara salınacaq işçiləri taleyin ümidinə buraxmağın tərəfdarı deyiləm. Onların arasından qabiliyyətlilər seçilməli, başqa işlərə keçirilməlidir. Ölkədə elə biznes şəraiti yaradılmalıdır ki, işdən azad olunanlar özəl sektorda çalışa bilsinlər. Bunun üçün isə, öncə də ifadə etdiyim kimi, sahibkarlıq fəaliyyətilə məşğul olmaq istəyənlərə müvafiq imkanlar yaradılmalıdır. Həmin insanların hər kəs kimi ucuz kreditlərə çıxış imkanı olmalıdır. Biz bu şəraiti təmin edə bilsək, yeni iqtisadi sistemə keçişdə heç bir problem olmayacaq və dünənədək büdcədən maliyyələşən xeyli insan bir müddətdən sonra büdcənin əsas maliyyə mənbəyinə çevriləcək və bundan həm özləri, həm də cəmiyyətimiz qazanacaq.

Başlıca islahatlardan biri məmurların səlahiyyət müddəti ilə bağlı olmalıdır. Bilirsiniz ki, ölkə başçısının fərmanı ilə universitetlərin rektorlarının səlahiyyət müddəti 5 ilə endirildi. Artıq hər 5 ildən bir ali məktəblərə yeni rektorlar təyin olunacaq. Hesab edirəm ki, bu norma digər dövlət qulluqçuları üçün də tətbiq olunmalıdır. Məndə olan və mətbuatdan oxuduğum məlumatlara görə, artıq bu barədə qanun layihəsi üzərində iş gedir və yaxın zamanlarda müvafiq qanunvericilik aktlarında bəzi dəyişiklərin edilməsi gözlənilir. Təcrübələr göstərir ki, əksər hallarda eyni vəzifədə uzun müddət olan adamlar rəhbərlik etdikləri sahəyə yeni ideyalar gətirə, öz işlərini təkmilləşdirə bilmirlər. Səlahiyyət müddətinin uzunluğu nəticəsində rəhbər şəxslərin kollektivlə yaxın münasibətləri yaranır, nəticədə iş tələbkarlığı aşağı düşür, bəzən hətta onların qanunsuz fəaliyyətlərinə, vəzifə səlahiyyətlərini aşmasına göz yumulur. Beləcə, idarəetmə mexanizmi yarıtmaz hala düşür. Ona görə də islahatların tərkib hissəsi kimi bu məsələlər də öz həllini tapmalı, bu il ərzində yeni idarəetmə sisteminin hüquqi bazası formalaşdırılmalı və 2020-ci ildən bu istiqamətdə konkret addımlar atılmalıdır. 

- Xeyr, həmin qurumun təkcə adı və rəhbəri dəyişdirilmədi. Həm də qurum Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin tabeçiliyinə verildi. Həmin struktur dəyişikliyinin başlıca səbəbi bu idi. Ləğv edilən qurumun başında duran şəxs bizim kənddəndir, mənimlə də çox yaxşı münasibətləri var. Həmin struktur dövlət ehtiyaclarını tam mənada təmin edə bilmədiyindən özünü doğrultmadı və buna görə də ləğv olundu.

- Qətiyyən, elə demirəm. Azərbaycan reallıqları var və bu reallıqlar işin necə qurulmasına təsir göstərir. Məsələn, hansısa nazirlik deyə bilir ki, mən kartofu sizdən yox, xaricdən alacağam. Çünki xaricdən aldığım məhsulda “otkat” (yəni pulun bir hissəsi geri qaytarılır) var, sizdə yoxdur. Tədarük və təchizat idarəsi bu durumda nə edə bilər? Mən vaxtilə mətbuatda bu barədə çıxış etmişəm. Misal üçün, soğanın bir kisəsini həmin qurum 3 manata təklif edirdi, amma “otkat” yox idi deyə, almırdılar. Adamın ürəyi ağrıyır, kəndlinin əməyinə, alın tərinə bundan artıq hörmətsizlik olar? Fermer nə qədər soğan satmalıdır ki, evinə bir televizor ala bilsin? Sən bir də ondan “otkat” tələb edirsən. Mən hələ kəndlinin il ərzində dolanışığını, yenidən əkin üçün çəkəcəyi xərci demirəm. Hansısa nazirin “otkat”dan pul qazanması üçün həm Azərbaycan kəndlisinin ilboyu çəkdiyi zəhmət, yetişdirdiyi məhsul məhv olur, həm də ölkənin xeyli vəsaiti xaricə axırdı. İndisə dövlət qurumlarının kənd təsərrüfatı məhsuluyla təchizatına birbaşa KNT nəzarət edəcək. Azərbaycan hökuməti bu sahədə təkcə struktur islahatı aparmaqla qalmadı, həm də yeni qurumun fəaliyyətini optimallaşdırmaq üçün hüquqi baza da yaratdı. Qəbul edilən yeni qanunvericiliyə əsasən, Müdafiə Nazirliyi, Dövlət Sərhəd Xidmətləri, FHN, Səhiyyə Nazirliyi kimi dövlət qurumları ehtiyacları olan ərzaq məhsullarını tender yolu ilə ilk növbədə yerli fermerlərdən almalıdırlar. Bu da fermerlərə imkan verəcək ki, məhsullarını azad rəqabət şəraitində müvafiq qurumlara satsınlar.  Yerli fermerlər dövlət qurumlarımızı əgər ərzaq məhsulları ilə təchiz edə bilməyəcəklərsə, ixraca baş vurulacaq.

- Hər halda yeni nazir İnam Kərimov ixtisasca kənd təsərrüfatı mütəxəssisi olmasa da, yaxşı inzibatçıdır. Hesab edirəm ki, yeni nazir şəxsi nüfuzundan istifadə edərək, təchizat prosesinin şəffaflığına nail olacaq. Bilirsiniz ki, bəzən işlərin effektivliyində nazirlərin şəxşi nüfuzları, hökumət qurumlarındakı mövqeyi həlledici rol oynayır. Düşünürəm ki, o, nazirliyə yaxşı mütəxəssislər cəlb etməklə bu işin öhdəsindən gələ biləcək və hazırda bu istiqamətdə təqdirolunası müəyyən addımlar atılır.  

Məncə, dövlət qurumlarının və əhalinin ərzaq məhsulları ilə təchizatı məsələsində bir çox ölkələrin təcrübəsindən də faydalanılmalıdır. Məsələn, Türkiyədə heç kim xüsusi lisenziya almadan ölkəyə ət məhsulları gətirə bilməz. Ölkənin Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yerli istehsal gücü ilə istehlak tələbatını araşdırır, ortaya çıxan açıq miqdarında ət idxalına icazə verir. Məqsəd yerli istehsalı qorumaqdır. Azərbaycan da bu metodlardan istifadə etməlidir. Niyə ölkəmizin yerli məhsulları fermerlərimizin əlində qalıb xarab olmalı, dövlət qurumlarının ehtiyacı isə ixrac malları ilə ödənilməlidir? Sizə bir misal çəkəcəyəm; bu zamana qədər kartof yetişdirən fermerlərimiz yerli bazarda sıxışdırıldıqlarına görə, öz məhsullarını Rusiyaya 20 qəpikdən satır, biçin mövsümü bitdikdən sonra biz xaricdən 80 qəpiyə eyni məhsulu alırdıq. Bu halın qarşısını almaq üçün anbarlar tikilməli və kənd təsərrüfatı məhsulları orda mühafizə olunmalıdır. Mən bilirəm ki, artıq Azərbaycanda bu işlər görülüb, xeyli anbarlar inşa edilib. Lazım gələrsə, hər cür havalandırma sistemləri ilə təchiz olunan yeni anbarlar da tikilməlidir.

- Bu, yəqin, onunla bağlıdır ki, Azərbaycanın özündə yaxşı kənd təsərrüfatı mütəxəssisi yox dərəcəsindədir. Artıq dövrün tələbərinə cavab verə bilən kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri yetişdirilməlidir. Azərbaycanda son zamanlar xeyli sayda istixanalar qurulub. Onların işiylə yaxından tanış olsanız, aqronomlarının böyük hissəsinin Türkiyədən gətirildiyini görə bilərsiniz. Yaxud heyvandarlıq komplekslərini götürək, yenə böyük əksəriyyətində zootexniklərin çoxu xaricdən gətirilib. Azərbaycanda bu sahədə ciddi mütəxəssis qıtlığı var. İnam Kərimovu buna görə qınamaq mümkün deyil. Ölkəmizdəki bəzi baza təhsili kənd təsərrüfatı mütəxəssisi olan kadrların yeni tenologiyalardan xəbərləri yoxdur. Mənim bir dostum var, istixana yaratmışdı. Təsərrüfatında pomidor yetişdirirdi. Bir gün məhsuluna bir xəstəlik düşmüşdü. Pomidorun böyrü xal şəkilində ağarırdı. Nə qədər axtardı, Azərbaycanda bu xəstəliyə əlac edən mütəxəssis tapa bilmədi. Xeyli ziyan görəndən sonra məcburən, Türkiyədən mütəxəssis gətirdi.

- Bəli. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda təkcə aqrar sahədə deyil, bütövlükdə təhsil sektorunda  böyük islahatlar aparılmalıdır. Bu qədər ali məktəbə nə ehtiyac var? Düz-əməlli kadr da yetişdirə bilmirlər. Hesab edirəm ki, bir çox ali məktəbləri birləşdirmək və özəlləşdirmək lazımdır. Ali məktəblərin rektorları Elmi Şuralar tərəfindən seçilməli, müasir tələblərə cavab verən kadrların hazırlanması üçün yeni texnologiyalar tədris olunmalıdır. Təbii ki, Kənd Təsərrüfatı Akademiyası da bu prosesdən kənarda qalmamalı, ciddi şəkildə yenidən qurulmalıdır.

-Məncə, biz siyasi vəzifə ilə nazirliklərin kadrlar heyətini qarışdırmamalıyıq. Nazir postu siyasi vəzifədir. O sahənin mütəxəsisis olmaya da bilər. Bütün dünyada müxtəlif peşənin mütəxəssisləri ilk baxışdan aidiyyətləri olmayan orqanlara  rəhbərlik edirlər. Amma onlar yaxşı inzibatçılar olduqları üçün işlərinin öhdələrindən gələ bilirlər. Azərbaycan da tədricən bu sistemə keçməlidir. Məsələn, sizin ixtisasınız nədir?

- Amma uzun illər siyasətdəsiniz və siyasi prosesləri dərindən izləyirsiniz. Sabah gəlib Baş nazir də, Müdafiə naziri də ola bilərsiniz. Ədəbiyyatçısının deyə, partiyanız hakimiyyətə gələndə mütləq Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri olmalı deyilsiniz ki.

- Müdafiə naziri generalları təyin etmir. Müdafiə ilə bağlı ümumi siyasi rəhbərliyi həyata keçirir. Orduda generalların seçilməsi, təyinatı, hərbi əməliyyat planlarının hazırlanması və digər bütün məsələlər Baş Qərargah rəisinin işidir. Təhsil Nazirliyində də elədir. Sabah bir hüquqşünas da oraya qoyula bilər, başqa ixtisas sahibi də. Vacib deyil ki, nazir mütləq pedaqoq olsun. Amma Təhsil naziri həmin sahənin bacarıqlı mütəxəssislərini toplamalı,  nazirliyi idarə etməlidir.

- Vallah, mən Təhsil Nazirliyinin necə idarə olunduğu barədə dəqiq məlumata sahib deyiləm. Amma mən görürəm ki, konkret olaraq KTN-də çox mühüm işlər görülür. Bunu inkar etmək olmaz.  İstənilən nazirliyin fəaliyyətinə qiyməti hardasa bir il, ilyarımdan sonra vermək mümkündür. İnam Kərimovun fəaliyyətinə qiymət də bir müddətdən sonra veriləcək. Təxminən, iki ildən sonra demək olar ki, İnam Kərimov özünü doğrultdu, yoxsa yox.

- Açığı, bu barədə məlumatım olmadığına görə şərh etməkdə çətinlik çəkirəm. Mənim fikrimi soruşursunuzsa, hesab edirəm ki, nazir inzibatçı, digər kadrlar isə sahə üzrə mütəxəssis olmalıdır. Çünki sahə üzrə bütün problemlər həmin kadrlara məruzə olunur və onlar müvafiq tədbirlər planı hazırlandıqdan sonra  nazirə təqdim edirlər. Nazir isə həmin tədbirlər planını hökumət və parlamentlə razılaşdırdıqdan sonra həyata keçirilməsinə birbaşa nəzarət edir. Amma yenə deyirəm; istənilən fəaliyyətə onun nəticəsinə görə qiymət verilməlidir. Deyək ki, hansısa kadr mütəxəssisi olduğu sahəyə uyğun nazir təyin edilib. O əgər müsbət təşəbbüsləri boğacaqsa, yeni ideyaları qəbil etməyə hazır deyilsə, mütəxəssis olmasının faydası nədir? Məsələn, bu gün Vergilər Nazirliyində ciddi işlər görülür. Nazirin bundan əvvəl hansı struktura rəhbərlik etməsinin məsələyə nə dəxli var? Mən əminəm ki, Vergilər nazirinin bu fəaliyyətinin müsbət nəticəsi olacaq. Əsas odur, indi sahibkarlar incidilmir, Prezidentin dediyi kimi vergilər bir il əvvəldən yığılmır və nazirliyin öhdəliyində olan vəzifələr tamamilə sivil qaydada həyata keçirilir. Sahibkarlarla normal münasibətlər qurulur. Keçmişdən qalan bəzi nöqsanlar tədricən aradan qaldırılır.

- Prezidentin özü də çıxışında vurğuladı ki, siyasi islahatlar aparılacaq. Siyasi qütblər arasındakı münasibətə gəlincə, hesab edirəm ki, bu məsələdə təkcə hakimiyyətin yox, həm də müxalifətin üzərinə ciddi məsuliyyətlər düşür.  Ölkədə normal, hakimiyyətlə düşmənçilik yox, müxalifətçilik edən, əxlaq çərçivəsində mübarizə aparan müxalif qurumlar formalaşmalıdır. Eyni zamanda iqtidar da müxalif qüvvələrə münasibətini dəyişməlidir. Biz bəzən iqtidar qarşısında bu məsələni qaldıranda cavab verirlər ki, müxalif qüvvələri gücləndirmək bizim borcumuz deyil. Mən də deyirəm, sizin borcunuz elə bir siyasət aparmaqdır ki, onun nəticəsində sağlam müxalif qüvvələr formalaşsın. Açığını deyim; bir çox problemlər ölkədə güclü müxalifətin yoxluğundan qaynaqlanır. Azərbaycanın elə bölgələr var ki, orada müxalifətin yoxluğu icra başçılarının hədsiz və nəzarətsiz səlahiyyətlərinə yol açıb, onları kiçik padşahlara çevirib. Halbuki, Bakıda ölkə başçısı üzərində zəif də olsa, müxalifətin, qeyri-hökumət təşkilatlarının, mətbuatın, beynəlxalq təşkilatların, region dövlətlərinin nəzarəti var. Bəzi regionlarda isə bu nəzarət yoxdur. Nəzarətsizlik mühiti dövlətçiliyimiz üçün böyük təhlüklərə yol aça bilər. Sabah elə proseslər baş verə bilər ki, eşidəndə adamın tükləri biz-biz olar. Ona görə də ölkədə normal müxalifət qüvvələrinin formalaşmasına ehtiyac var. İqtidarın da borcudur ki, apardığı islahatlarla bu prosesə zəmin hazırlasın.

- Bəli, bizim təklif etdiyimiz siyasi islahatlar da nəticə etibarilə demokratik və ədalətli yolla seçilmiş parlamentin formalaşmasına gətirib çıxarır. Biz Cənubi Qafqazda, ümumiyyətlə, regionda tək dövlətik ki, parlament fraksiyası yoxdur. Azərbaycanda YAP-dan başqa, hakimiyyəti dəstəkləyib-dəstəkləməməsindən asılı olmayaraq, heç bir siyasi təşkilatın nümayəndəsi nəinki komitə sədri, hətta onun müavini səviyyəsində belə, MM-də təmsil olunmur. Halbuki, MM-in Daxili Nizamnaməsində birbaşa göstəriş var ki, Azərbaycan Respublikasının parlamenti çoxpartiyalılıq prinsipi əsasında fəaliyyət göstərir. Bu çoxpartiyalılıq heç nədə ifadə olunmur. Alternativ məruzə ilə çıxış edə bilmirsən, bəzən bütün vacib, əhəmiyyətli məsələlərdə çıxışlar 10 dəqiqədən 5 dəqiqəyə endirilir. Əslində isə məsələ əhəmiyyətlidirsə, onun müzakirəsinə daha çox zaman ayrılmalıdır. 5 dəqiqə ərzində nə danışmaq olar? Milli Məclisin alternativ fikrə bu yanaşması dəyişməsə, heç bir demokratik islahat baş tutmayacaq. Mən düşünürəm ki, biz bu sahədə ilk növbədə qanunvericiliyi dəyişməliyik. Onu elə qaydada formalaşdırmalıyıq ki, müxalifət müəyyən sayda parlamentdə təmsil oluna bilsin. Ermənistanda olduğu kimi.

Proporsional seçki sisteminin yenidən tətbiqi də bizim irəli sürdüyümüz siyasi islahatlarından biridir. Fikrimizcə, parlamentdə müxalif qüvvələrlə yanaşı, qadınlar üçün də müəyyən kvota nəzərdə tutulmalıdır. Qadınlar parlamentdə 25-30%-dən az olmayaraq təmsil olunmalı və adları proporsional seçki siyahılarına da bu nisbətdə salınmalıdır. Parlamentdə təmsilçilik üçün müəyyən baraj müəyyənləşdirilməli, bu barajı aşmasalar belə, MM-də müxalifət üçün nəzərdə tutulan yerlər ən çox səs toplayan minimum 3 müxalif partiya arasında bölüşdürülməlidir. Tutaq ki, parlamentdə müxalifət üçün ən azı 10% yer nəzərdə tutulacaqsa, həmin yerlər qazandıqları səsə görə müxalif təşkilatlara verilməlidir. Daha çox səs toplayacaqlarsa, sözsüz ki, qazandıqları səsə görə təmsil olunmalıdırlar, Parlamentdə bəzi komitələrin sədrləri, vitse-spikerlərdən biri, büdcəyə nəzarət komitəsinin bir neçə üzvü və onun rəhbəri müxalif nümayəndələrdən seçilməlidir. Hətta bəzi strateji əhəmiyyətli komitələrdə həmsədrlik institutu yaradılmalı və müxalifətin nümayəndələri də komitəyə eyni səlahiyyətlə rəhbərlik etməlidir. ABŞ-da bu təcrübədən geniş istifadə olunur. Bir çox strateji əhəmiyyətli komitələrin həmsədrlərindən biri demokratlar, digəri isə respublikaçılar arasından seçilir.

Düşünürəm ki, islahatlar dərinləşməlidir.