Prezident İlham Əliyev son müşavirədə kadr və struktur islahatları aparılacağının anonsunu verdi. Əslində çoxdan gözlənilirdi bu xəbər. Vaxtaşırı mətbuat orqanlarında bu cür fikirlər gündəmə gətirilir, nədənsə, vədlər özünü doğrultmurdu. İndisə islahat anonsu Prezidentin dilindən səsləndirildi və yeni ümidlərin doğmasına yol açdı. Bəs, görəsən, bu islahatlar hansı istiqamətlərdə aparılacaq və ya aparılmalıdır?

Millət vəkili Qüdrət Həsənquliyevlə söhbətimiz məhz bu mövzu ətrafında oldu. BAXCP sədrinin “Hürriyyət”ə müsahibəsini təqdim edirik:

- Açığı, çox şey gözləyirəm bu islahatlardan. Bilirsiniz ki, həmin nitqində Prezident 2019-cu ili klassik şairimizin 650 illiyi münasibətilə Nəsimi ili elan etdi. Əlbəttə, bu, mədəni irsimizə, Nəsiminin yaradıcılığına göstərilən böyük diqqətdir. Amma mən ümid edirəm ki, bu il həm də islahatlar ili yaddaşlarda qalacaq.

İslahatları şərtləndirən bir çox vacib amillər var. Başlıca amil cəmiyyətimizin inkişafı ilə bağlıdır. İstənilən cəmiyyət inkişaf etdikcə, onun idarəetmə metodları da təkmilləşir. İdarəetmənin təkmilləşdirilməsinin gecikdirilməsi, islahatların yubadılması ona gətirib çıxarar ki, ölkədə uzunmüddətli və üzücü durğunluq dövrü başlaya bilər. İslahatların alternativi budur. Ona görə də hakimiyyətdə və ya müxalifətdə olub-olmamasına baxmayaraq hər kəs islahatları dəstəkləməlidir.

- Ola bilər. Amma bayaq da dediyim kimi, ölkənin inkişaf səviyyəsi, bir çox iqtisadi və texniki reallıqlar yeni yanaşmalar tələb edir. Artıq şişirdilmiş məmur kütləsi idarəetmə mexanizminin yükünə çevrilib və onu hərəkətinə mane olur. İdarəetmə mexanizmi bu yükdən azad olmalıdır. Xatırlayırsınızsa, hələ büdcə müzakirələri aparılan zaman mən çıxışlarımda kadr islahatlarına getməyin vacibliyinə toxunmuşdum. Bildirmişdim ki, insan sayına görə bizdən dəfələrlə az olan Ermənistanda bu il 150 min məmurun ixtisara salınması gözlənilir. Biz isə 19 min 300 nəfər büdcədən maliyyələşən yeni işçinin işə qəbul olunmasını proqnozlaşdırırıq. Sözsüz ki, bu, dövlət aparatının həddindən artıq şişirdilməsi deməkdir. Üstəlik, məmurların sayı artıqca onların normal maaşla təmin olunması çətinləşir, bu da istər-istəməz rüşvət və korrupsiyanın çiçəklənməsinə yol açır. Açıq danışmaq lazımdır; Azərbaycan məmurlarının korrupsiyaya və rüşvətə bulaşmasının əsas səbəbi aldıqları maaşla özlərinin layiq olduqları həyatlarını qura bilməmələridir. Mən bu sözlərlə kimlərəsə haqq qazandırmaq fikrində deyiləm. Amma korrupsiya və rüşvətxorluğun səbəblərini araşdırsaq, başlıca faktorlardan birinin maaş azlığı olduğunu görə bilərik.

Vaxtilə mən bununla bağlı Sinqapur təcrübəsini misal göstərmişdim. Bir daha xatırladım ki, Sinqapurda korrupsiyaya qarşı mübarizə ilk növbədə nazirlərə bizim üçün fantastik görünəcək məbləğdə maaşların verilməsilə başlamışdı. Söhbət ayda təqribən 100 min dollarlıq maaşlardan gedir. O cümlədən deputatlara, yüksək vəzifə tutan digər şəxslərə də böyük məbləğdə maaşlar təyin olunmuşdu. Bu baxımdan mən kadr və struktur islahatlarını təqdir edirəm, amma düşünürəm ki, Azərbaycanın inkişafı üçün yalnız idarəetmə mexanizmində kadr islahatı aparmaq yetərli olmayacaq. Buna paralel olaraq, başqa sahələrdə də ciddi islahatlar aparılmalıdır.

Fikrimcə, idarəetmənin təkmilləşdirilməsi yalnız icra orqanlarını əhatə etməməlidir. Bununla bərabər, məhkəmə-hüquq sistemi də təkmilləşdirilməlidir. Məsələn, səhv etmirəmsə, 8 dövlət orqanında istintaq departamentləri, idarələri fəaliyyət göstərir. Bunların hamısını birləşdirib vahid istintaq komitəsi yaradılmalıdır. İstintaq idarələrinin mərkəzləşdirilməsi həm işlərin keyfiyyətini artıra, həm də bu sahədə subyektivliyin qarşısını ala bilər. Ona görə ki, bir şəxs haqqında cinayət işi qaldıran, yaxud ilkin materialları toplayan qurumun özü o işi aparmayacaq. Nəticədə xidməti vəzifəsinə daha ciddi və məsuliyyətli yanaşacaq. Beləcə, əsassız həbslərin qarşısı alınacaq, ya da onların sayı minimuma endiriləcək. Hazırda isə bir çox hüquq mühafizə orqanları həm şübhəli şəxsi tutur, həm də istintaqını aparır ki, bu da sui-istifadə hallarına zəmin hazırlayır. Artıq bir çox MDB ölkələrində, səhv etmirəmsə, Rusiyada da Vahid Dövlət İstintaq Komitəsi yaradılıb. Azərbaycan da bu müsbət təcrübədən faydalanmalıdır.

Ciddi islahat gözləyən sahələrdən biri də məhkəmə orqanlarıdır. O gün hörmətli Fikrət Məmmədov çıxışıyla tanış olanda dəhşətə gəldim. Sən demə, son illərdə 120 hakim qanun pozuntularına yol verdiklərinə görə işdən uzaqlaşdırılıb. Normal ölkələrdə bir hakimin vəzifəsindən kənarlaşdırılması belə, böyük ictimai rezonans doğurur. Bizdə isə 120 hakim qanun pozuntularına görə cəzalandırılır...

- Həmin 120 hakim bir il ərzində işdən atılmayıb. Nazir bir neçə il ərzində 120 hakimin işdən uzaqlaşdırıldığını bildirirdi. Amma fərqi yoxdur, bu qədər hakimin işdən uzaqlaşdırılması ciddi məsələdir. Bu həm də hakimlərin işdən uzaqlaşdırıması nə qədər sadələşdirildiyini göstərir. Halbuki, Konstitusiyaya görə, hakim yalnız cinayət törətdikdə tutduğu vəzifəsindən kənarlaşdırıla bilər.

- Bəli. Məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyini təmin etmək üçün hakimlər ömürlük təyin olunmalıdırlar. Necə ki, inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində belədir. Yalnız bu zaman onlar kimdənsə asılı olmadan öz fəaliyyətlərini davam etdirə bilərlər. Hesab edirəm ki, ilk növbədə Məhkəmə Hüquq Şurasının tərkibi dəyişdirilməli, bu qurum yalnız və yalnız hakimlərdən təşəkkül tapmalıdır. Prokurorluq orqanlarının, vəkillərin, Ədliyyə Nazirliyinin əməkdaşlarının, yaxud deputatların orda nə işi var? Bilirsiniz ki, Məhkəmə Hüquq Şurasında hazırda deputatlar da təmsil olunurlar. Məhkəmənin müstəqilliyi üçün digər qurumların adamları həmin Şuradan kənarlarşdırılmalıdırlar. Yalnız bu zaman ölkədə qanunların aliliyi təmin oluna bilər. Bu gün kənar orqanların Məhkəmə Hüquq Şurasında təmsilçiliyi nəticəsində hakimlər müstəqil hökm çıxara bilmirlər. Ən adi hökmdə belə, məhkəmə sədriylə məsləhətləşir, onun direktivlərini əsas götürürlər.

Məhkəmələrin müstəqilləşməsi Azərbaycanın iqtisadi həyatında da müsbət dəyişiklərə zəmanət verə bilər. Açığını deyim ki, bir çox xarici sərmayədarlar, eləcə də yerli sahibkarlar məhkəmə hakimiyyətinin icra strukturlarından asılılığı səbəbindən Azərbaycanda investisiya qoymaqdan çəkinirlər. Çünki hüquqları pozularsa və məmur özbaşınalığı ilə üzləşərlərsə, məhkəməyə etdikləri müraciətin müsbət nəticələnəcəyinə inanmırlar. Məhkəmə islahatları aparılarsa, iş adamlarını narahat edən bu qorxulara son qoyula bilər. Nəticədə Azərbaycandan xaricə kapitallar axmaz, əksinə, ölkəmiz xarici səramayələr üçün cazibədar hala gələr.

İnsafən, onu da vurğulayaq ki, Azərbaycanda son illər aparılan bir sıra islahatlar investisiya mühitinin yaxşılaşmasına səbəb olub və beynəlxalq reytinqimizə müsbət təsir göstərib. Məsələn, Dünya Bankının “Doing Business 2019” hesabatına görə, Azərbaycan dünyanın ən çox islahat aparan ölkəsi elan olunub və 2017-ci illə müqayisədə 32 pillə irəliləyərək 190 ölkə arasında 25-ci yerdə qərarlaşıb. Bu, əlbəttə, sevindirici haldır. Amma bəzən elə faktorlar ortaya çıxır ki, bütün müsbət dəyişikliklərə və ümumiyyətlə inkişaf prosesinə kölgə salır. Ona görə də bütün sahələrdə islahatlar paralel sürətdə aparılmalıdır. Əsas islahatlar isə, sözsüz ki, iqtisadi sektoru əhatə etməli, Prezidentin iqtisadi komandası daha çevik olmalıdır.

- Əvvəla, hesab etmirəm ki, Azərbaycanda bütün ümidlər tükənib. Azərbaycanın öz iqtisadiyyatını qurmaq üçün ciddi potensialı var və bu istiqamətdə görülən işlər daha da dərinləşdirilməlidir.

İkincisi, Azərbaycanda neft kapitalının tamamilə göyə sovrulduğunu iddia etmək də maksimalist müxalif mövqe olardı. Hesab edirəm ki, ölkədə qeyri-neft sektorunun inkişafı üçün bir sıra işlər görülüb. Təbii ki, daha çox işlərin görülə biləcəyi iddiasını da istisna etmirəm. Harda iş varsa, orda nöqsanlar da ortaya çıxır və hökumət bu çatışmazlıqları təsbit edib ortadan qaldırmalıdır. Prezidentin bir sıra islahatlara başlamasını elan etməsi də elə mövcud çatışmazlıqların aradan qaldırılması təşəbbüsü kimi qiymətləndirilməlidir.

O ki qaldı arzuladığımız iqtisadi islahatlara, fikrimcə, ilk iş özəlləşdirmələrdən başlanılmalıdır. Məsələn, dövlətə məxsus səhmdar cəmiyyətlərin 2019-cu ildə büdcəyə ödəcəyi verginin miqdarı 3.9 milyon manat proqnozlaşdırılır. Yəni səhmləri dövlətə məxsus bütün müəssisələr adi bir özəl şirkət qədər vergi ödəyəcəklər. Elədirsə, bu müəssisələrin saxlanılmasının nə mənası var? Bu onu göstərir ki, dövlətə məxsus səhmdar cəmiyyətlər tam rentabelsiz işləyirlər. Niyə onda dövlət bu müəssisələri özəlləşdirmir ki, onlar öz işlərini yeni dövrün tələblərinə görə qursunlar, həm yaxşı qazansınlar, həm də yaxşı vergi ödəsinlər?

- Tək SOCAR-a yox. Bütün dövlətə məxsus səhmdar cəmiyyətlər o vəziyyətdədir...

- Mən ümumi problemlərimizi xüsusiləşdirmək istəmirəm. Fikirlərim səhmləri dövlətə məxsus bütün müəssisələrə aiddir. Konkret olaraq SOCAR-a gəlincə, bizim bu şirkət barədə dəfələrlə səsləndirdiyimiz təkliflərimiz var. Əvvəla, SOCAR kimi nəhəng bir şirkərin mövcudluğu qanunvericiliyə uyğun deyil. SOCAR ən azı 3 yerə bölünməlidir. Anti-inhisar qanunu bunu tələb edir. Bu qanuna görə, inhisarçı şirkət olmamalıdır.

İkincisi, SOCAR da özəlləşməlidir. Yəni əvvəl ən azı 3 hissəyə bölünməli, sonra ayrı-ayrı şirkətlər şəkilinə özəlləşdirməyə çıxarılmalıdır.

Bundan əlavə, ümumiyyətlə, bütün xidmət sahələrinin özəlləşdirilməsi vacibdir. Çünki sovet təsərrüfat sistemi özünü doğrultmadı. Harda ki iqtisadiyyatı və ya hansısa təsərrüfatı bütünlüklə dövlət idarə edir, orda sahibkarlıq hissi yox olur. O cür müəssisələr həm hamınındır, həm də heç kimin.

- Bəli. Biri var, müəssisə rəhbərini oraya təyin edirlər, biri də var, o, həmin müəssisənin konkret sahibidir və öz təsərrüfatının başı üstündədir. Birinci halda müəssisə rəhbəri vəzifəsinin müvəqqətiliyini düşünür və şirkətin inkişafında maraqlı olmur. İkinci halda isə şirkəti özünün əmlakı hesab edir və inkafına çalışır. Bundan da bütövlüklə cəmiyyət faydalanır. Çünki şirkət rəhbərliyi biznesini inkişaf etdirdikcə, yeni iş yerləri açılır, büdcəyə külli miqdarda vergi vəsaiti daxil olur, bundan da büdcə təşkilatları qidalanırlar.

Fikrimcə, bir çox səhiyyə və təhsil ocaqları da özəlləşdirilməlidir. Qısası, ölkənin inkişafı naminə sadaladığım bütün işlər paralel aparılmalıdır. İdarəetmə orqanları ilə yanaşı, məhkəmə-hüquq sistemində fundamental dəyişikliklər olmalı, bir çox dövlətə məxsus səhmdar cəmiyyətlər özəlləşdirilməlidir. Hesab edirəm ki, artıq idarəetmənin təkmilləşdirilməsi ilə bu prosesə start verilib, digər istiqamətlərdə də islahatlar dərinləşdirilməlidir.

- Əlbəttə, islahatlar risksiz olmur. Təbii ki, Prezidentin bu qərarı həm daxili, həm xarici müqavimətlərlə qarşılaşacaq və artıq qarşılaşır da. Amma ümidvaram ki, Prezident bu maneələri bütünlüklə dəf edə biləcək. Açığı, Prezidentin söyüş kampaniyası ilə təhdid edilməsinin əsas səbəbinin bu islahatlarla bağlı olduğunu düşünürəm. Hesab edirəm ki, bir çox vəzifəli şəxslər islahatların onların sonunu gətirəcəyini düşündüklərindən bu söyüş kampaniyasına hər cür yardımı göstərirlər. Çünki onlar öz işlərini dövrün şərtlərinə uyğun qura bilmirlər və istər-istəməz vəzifələrindən uzaqlaşdırılacaqlar. Bunu onlar hər kəsdən daha yaxşı görürlər və iqtisadiyyatın inkişafını təmin edə bilmədiklərindən kadr islahatları nəticəsində kreslolarını itirəcəklərindən çəkinirlər. Əllərində isə böyük kapitallar var və müxtəlif vasitələrlə Prezidentə təzyiq edirlər.

İkincisi, Azərbaycanda islahatlarda maraqlı olmayan xarici qüvvələr var və həm daxili, həm xarici qüvvələri ümumi maraqlar birləşdirir. Xüsusilə xaricdəki ermənipərəst qüvvələr Azərbaycanın islahatlar nəticəsində inkişaf edəcəyindən və beynəlxalq nüfuzunun artacağından narahatdırlar. Onlar ehtiyatlanırlar ki, Azərbaycan inkişaf edəcəyi təqdirdə Ermənistanın işğalçı ordusunu öz torpaqlarından qovmaq üçün hərbi əməliyyatlara başlaya bilər. Buna görə də həmin qüvvələr Azərbaycanı iqtisadi cəhətdən zəif, beynəlxalq nüfuzu olmayan, insan haqları, demokratiya, qanunun aliliyi sahəsində axsayan və bu cür mənfi imiclə tanınan ölkə kimi görmək istəyirlər. Çünki bu cür nüfuzsuz ölkəni səsini çıxaran kimi başına qapaz vurub susdurmaq daha asandır. Mən uzun illərdən bəri Prezidenti tanıyan adam kimi inanıram ki, bu təzyiqlər heç bir nəticə verməyəcək və islahatlar dərinləşdiriləcək.

- Səmimi şəkildə qeyd edim ki, erməni lobbisinin güclü olduğu bütün ölkələr Azərbaycanın inkişafında maraqlı deyillər...

- Bəli, erməni lobbisi də xüsusilə Qərb ölkələrində həddindədən artıq güclüdür. 100 illər ərzində ermənilər bu ölkələrdə böyük lobbilərini formalaşdırıblar. Erməni lobbisinin əlində böyük maliyyə imkanları var. Xüsusilə də ABŞ-da və Fransada erməni lobbisinin böyük təsir imkanları mövcuddur. Həmin lobbilər dövlət məmurlarını, beynəlxalq təşkilatların nümayəndələrini, nüfuzlu siyasiləri çox asanlıqla ələ ala bilirlər. Ermənilər xristianlıq faktorundan da məharətlə istifadə edirlər. Erməni lobbisinin əməkdaşlığa cəlb etdiyi həmin siyasi xadimlər öz sifətlərini qorumaq üçün bəzi bəhanələrə ehtiyac duyurlar. Axı deyə bilməzlər ki, Rusiya Ukrayna ərazilərini işğal edərkən beynəlxalq hüquq normalarını pozur, amma Ermənistan düz edib Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirir. Ona görə də dolayı yollarla Azərbaycana təzyiq etmək istəyirlər. Bilirsiniz ki, Paşınyanın hakimiyyətə gəlməsindən sonra yaranmış geosiyasi vəziyyət Dağlıq Qarabağ probleminin həllində Azərbaycanın qarşısında yeni imkanlar yaradıb. Erməni lobbilərinin Azərbaycana qarşı fəallaşmasının başlıca səbəblərindən biri də bununla bağlıdır. Onlar əldə etdiyimiz bu imkanları azaltmaq və rəsmi İrəvanın Qərbpərəst imicini möhkəmləndirmək üçün kompleks təbliğat tədbirlərinə başlayıblar. Azərbaycan hakimiyyətinə qarşı getdikcə genişlənən söyüş kampaniyası da bu tədbirlərin tərkib hissəsidir. Yeri gəlmişkən, Azərbaycan erməni lobbisinin bu məkrli planının qarşısını vaxtında almaq üçün Paşinyan hakimiyyətinin 2019-cu ildə möhkəmlənməsinə imkan verməməlidir. Nə yazıq ki, bu gün özünü hakimiyyətin əsas alternativi kimi görən və təqdim etmək istəyən qüvvələr (hansı ki uzun illərdir, müxalifətin böyük bir hissəsini zəlil gününə qoyublar, yersiz qərarları ilə tərəfdarlarını həbsə atdırıblar) Paşinyanın iqtidara gəlməsini sevinclə qarşılayırdılar. Mən isə o zaman da buna sevinməyin mənasız olduğunu, Paşinyanın hakimiyyətə gəlməsinin Ermənistanın imicini müsbət yöndə dəyişiləcəyini bildirmişdim. Onu da bildirmişdim ki, Paşinyan bəzi islahatlar aparacaq və Ermənistana xarici investisiya cəlb edəcək. Nəticədə Ermənistanın iqtisadiyyatı güclənəcək. İqtisadiyyatın güclənməsi həm də ordunun möhkəmlənməsi və bizə qarşı müqavimət imkanlarının artması deməkdir. Üstəlik, Paşinyan hakimiyyəti möhkəmləndikcə, xarici dəstəyini artacaq. Ona görə də Paşinyanın möhkəmlənməsinə qətiyyən imkan vermək olmaz. Hesab edirəm ki, Azərbaycan bu il ərzində Paşinyandan Dağlıq Qarabağla bağlı mövqeyini ortaya qoymağı tələb etməli, əks halda böyük savaşa hazırlaşmalı, ən geci 2020-ci ildə Dağlıq Qarabağın işğaldan azad olunması əməliyyatlarına başlamalıdır.

- Qətiyyən elə düşünmürəm. Mən özüm də Qərbyönümlü siyasətçiyəm. Bilirsiniz ki, bizim partiya Avropada Mühafizəkarlar və İslahatçılar Alyansının üzvüdür. Buna baxmayaraq, mən hər zaman çıxışlarımda reallıqları vurğulayaraq bildirmişəm ki, Qərb Dağlıq Qarabağ probleminin həllində heç bir pozitiv rol oynaya bilmir və oynamayacaq da. Qərbyönümlülüyümüz isə onda ifadə olunur ki, biz Qərb idarəetmə dəyərlərinin Azərbaycana tətbiqini müdafiə edirik. Kadr islahatları zamanı Qərb idarəetmə dəyərlərini mənimsəyən insanları irəli çəkmək lazımdır, hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq yox. O insanlar hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmalıdırlar ki, işlərinin öhdəsindən gələ bilmirlər, ya da onların rəhbərlik etdiyi strukturlar öz missiyasını artıq başa vurub. İndi həmin strukturlr ya başqa idarənin şöbəsinə, departamentinə çevrilməli, ya da tamamilə ləğv olunmalıdır. Yeni kadrların seçilməsində iki kriteriya ön planda tutulmalıdır – novatorluq və işgüzarlıq qabiliyyəti.