Hüqonun məşhur “Səfillər ”-i barədə çoxlarınız yəqin eşitmişsiniz. 1862-ci ildə işıq üzü görən bu əsər dərin məzmunu ilə tək fransızları deyil, bütün Avropa oxucularını silkələdi.

Tarixdən o da məlumdur ki, onun Avropanı silkələməsindən 35 il öncə Fransanın gənc yazıçılarından biri Din şəhərində yepiskop olmuş və 1818-ci ildə vəfat etmiş monsenyor Moillininin izi ilə bu şəhərə gəlmişdir.

35 illik zaman fərqi olan bu iki hadisəni bir-biri ilə nə bağlayırdı? Yəqin təxmin etdiniz: həmin gənc artıq yaşa dolmuş Viktor Hüqo idi.

Yepiskop Moillinin təəccüblü təvazökarlığı, təmənnasızlığı, qayğıkeşliyi, çoxlu sayda digər xeyirxah əməlləri, görünür, yüksək dini təbəqənin nümayəndələri arasında nadir rast gəlinən idi. Məhz bu da ona qarşı hamıda rəğbət oyatmışdır.

Mərd yepiskopun şəxsiyyəti Hüqonun təxəyyüllünə dinclik vermir. O, Din yepiskopunun əlyazmalarının əslini əldə edir. Bu əlyazmalarda onun dini baxışları, müqəddəs kitabın şərhinə həsr olunmuş fikirləri bütün duaları ilə öz əksini tapmışdır.

Hüqoda “Yepiskopun əlyazmaları” adlı roman yazmaq fikri oyanır. O, 1832-ci ildə hətta bu adda kitabın çapı üçün müqavilə də bağlayır.

Amma kitab nəinki yazılır, hatta Hüqo onu heç yazmağa başlamır da. Bunu əminliklə demək olar, çünki böyük romançının öz əsərlərinin bütün qaralamalarını, ilkin qeydlərini, planlarını səliqə ilə saxlamaq adəti vardır. “Yepiskopun əlyazmaları ” ideyasından isə heç bir iz qalmayıb.

 

Hər halda, bu ideya tamamilə unudulmur, Hüqo yenidən çoxdan bəyənib seçdiyi Din şəhərindən olan yepiskopun şəxsiyyətinə qayıdır. Onun cizgiləri “Səfillər”-in yepiskopu Mirielin obrazında aydın seçilir.

“Səfillər”-in materialları içərisində qorunub saxlanılan Hüqo tərəfindən çəkilmiş Din şəhərinin küçələri, meydanları, park və abidələri əks olunan plan da buna şahidlik edir.

Lakin Hüqonun təxəyyülü ideyaya köklü dəyişikliklər edib. Belə ki, “Səfillər”-də artıq Hüqonu ilahiyyatçı-yepiskop və onun yazıları maraqlandırmırdı. Onu maraqlandıran İNSAN idi.

Yazçının təxəyyülündə Moillinin həyatından real hadisə canlanır. Bu yepiskopla katorqadan qayıdan keçmiş məhbusun görüşü idi. Səfil məhbusun aqibəti yepiskopu mütəəssir edir. Moillinin onun taleyinə müdaxilə edir və xeyirxah addım atır.

Katorqadan qayıdan məhbusun adı Pyer Moren idi. Romanda Hüqo onu Jan Valjan adlandırır. Moren çarəsizlikdən oğurluq edir.

Morenin bacısı və bacısının yeddi övladı aclıq içindədir. Məhz bu, Moreni çörək dükanının pəncərəsini sındırmağa və oğurluq etməyə vadar edir. Bədəli isə ağır olur – onu beş il müddətinə katorqa cəzasına məhkum edirlər.

 “Səfillər” işıq üzü görəndə nə Dindən olan yepiskop, nə də Moren sağ deyildi. Hüqo isə Gernsi adasında didərgin həyatı sürürdü. Fransa hökuməti onun imperator III Napoleona qarşı çıxışlarını bağışlamadı.

Bütün Fransa şövq və həyəcanla “Səfillər ”-i oxuyurdu. Mühafizəkar tənqid isə pulgir cəmiyyətin açıq yaralarını göstərən romanı söyürdü. Jan Valjanın kədərli tarixçəsi isə ən çox hücuma məruz qalırdı.

“Necə?! Fransada hakimlər acından çörək oğurlamış adamı katorqaya məhkum edilər? Bu ola bilməz! Bu həqiqətə uyğun deyil! Bu Fransa qanunlarına, Fransa məhkəməsinə, Fransa ictimai qorlusuna bir böhtandır –bu hücumçuların əsas arqumentləri idi.

Əslində isə Pyer Morenə çıxarılmış hökm nə yeganə idi, nə də təsadüfü. Hüqonun arxivində Fransa məhkəmə reqlamentindən çıxarış saxlanılır. Həmin reqlamentdə katorqa ilə cəzalandırılan cinayətlər sırasında “sındıraraq oğurluq etmək” - də vardır. Cəzanın şəraiti və günahkarın şəxsiyyəti hakimin vəzifəsinə aid deyildi. Sındıraraq, qıraraq oğurluq faktı birbaşa katorqa ilə cəzalandırılırdı.

Hüqonun yazdıqlarının reallığa əsaslandığını sübut edən başqa faktlar da var. Belə ki, jurnalist Ponmarten cavanlığında Miollinin və Pyer Morenin görüşünün canlı şahidi Din yepiskopunun katibini axtarıb tapır.

 Ehtimal ki, bu, yepiskopla katorqa məhbusunun sensasiyalı görüşünün canlı şahidi ilə maraqlı müsahibə təqdim etmək kimi peşəkar həvəsdən doğmuşdu.

 Amma, həm də, ola bilərdi ki, buna onu Fransanın ən böyük övladlarından birinə qərəzli münasibət məcbur etmişdi. 

Bəlkə də o, bununla: “ Siz hesab edirsiniz ki, insanlığa sığmayan belə cəza ola bilməz? Onda buyurun, bu da sizə canlı şahid, həm fəxri din xadimi ”- demək istəyirdi.

Beləliklə, Panmarten yepiskopun keçmiş katibi, keşiş Anjeleni tapır. Bu ağ saçlı, nəzakətli qoca öz yaşına baxmayaraq sağlam düşüncəsini və gözəl hafizəsini qoruya bilmişdi. Geniş və hərtərəfli söhbət alınır və jurnalist maraqlı yazı hazırlaya bilir.

Təbi ki, romanda fərqli nüanslar da var. Yazıçı təxəyyülünü unutmayaq. Amma canlı şahidin danışdıqları romanda qeyd edilən hadisənin əsas süjeti ilə demək olar ki, üst-üstə düşür.

Hüqonun böyüklüyü bundadır: real həyatdan götürdüyü real hadisə və bu hadisə üzərində qurulmuş əxlaq dərsi, həm də, təlqin etmədən, məcburi qəbul etdirilməyən bir dərs.

Böyük romançının qələmi insan qəlbinin dərinlikləri yol tapır, həmin qəlbin alçalmasını, alçalaraq yüksəlməsini, ilahi bir qüvvəyə can atmasını göstərir.

Hüqo, məhz buna görə Hüqodur; o, olanları uydurmur, real hadisələr üzərində yeni möhtəşəm bir mənzərə yaradır, oxucuya insan qəlbinin, düşüncələrinin yaxşı və pis tərəflərini öz baxış bucağından təqdim edir

“Səfillər” də məhz Hüqonun möhtəşəm qələminə görə iki yüz ilə yaxındır ki, hamı tərəfindən sevə-sevə oxunur.