Moderator.az Azərbaycan Cümhuriyyətinə aid silsilə yazılarını davam etdirir. Bu yazıların hər biri ayrı-ayrı araşdırıcıların alın təri ilə ərsəyə gəlib.  Onlar bəzən, arxivlərdə, bəzən kitabxanalarda bəlkə də aylarını sərf etməklə, hər hansı bir tarixi məxəzi mətn, sənəd və fotonu üzə çıxarırlar. 

Filologiya elmləri dotoru, mühacirət dövrü, eləcədə 1920-ci illərin ədəbiyyat və publisistikasını araşdıran tədqiqatçı Asif Rüstəmovun da tarixi “Gənclər yurdu” dərgisi ilə bağlı aşkarladığı sənəd bə fotolar da bu qəbildəndir.

Xatırladaq ki,  bir neçə gün əvvəl Cümhuriyyət dövrünün ilk ədəbi-bədii və ictimai-siyasi jurnalı olan “Gənclər yurdu” məcmuəsinin 100 illik yubileyi tamam oldu. Dərginin ilk sayı Mirzə Bala Məhəmmədzadənin baş redaktorluğu ilə1918-ci il iyulun 23-də Tiflis şəhərində işıq üzü görüb. Bu nəşri o vaxt Mirzə Balanın 20 yaşının tamam olmasına qeyri-adi töhfə də adlandırmaq olar. 

Moderator.az tədqiqatçı Asif Rüstəmliyə istinadən, jurnal və onun gənc redaktoru barəsində maraqlı faktları təqdim edir:

“Gənclər yurdu” məcmuəsinin ilk sayının hazırlandığı, oxunduğu və yayıldığı məkan Tiflisin Müsəlman Qiraətxanası olub. Gənclərin böyük maraqla qarşıladığı jurnalın məramını əks etdirən baş yazısı Mirzə Balanın “Məqsədimiz nədir?” məqaləsi ilə açılırdı. Redaktor jurnalın məramını qısaca olaraq belə bəyan edirdi: “Gürcüstanın paytaxtında nəşrə başlayan “Gənclər yurdu” türk məcmuəsinin əsas məqsədi və iqtisadi amalı Osmanlı, Azərbaycan, Tatarıstan, Türkistan və Monqolustan kimi parçalara bölünmüş türk millətini bir yerdə görmək, Turan yurdunda yenidən diriltməkdir.

Fəqət başqaları ilə fərq budur ki, bundan ötəri qılınca, qurşuna, oda, yalova degil, ədəbiyyata, elmə, mədəniyyətə müraciət ediləcəkdir.

“Gənclər yurdu”nun fikrincə həyati-bəşəriyyə ancaq millətlərin tərəqqi və təlimləri ilə məmnundur.

Tərəqqi etmək mədəni bir millət olaraq elmi bəşəriyyətə xidmət yetürmək üçün hər millətə möhkəm bir lisan, mükəmməl bir ədəbiyyat, müstəqil bir mədəniyyət sahibi olmaq icab (lüzum, ehtiyac – A.R.) edər. Fəqət ədəbiyyat, ənənati-tarix, dil və mədəniyyətlə səfi mərbut olan bu türklük hissələri ümumi, sadə bir ədəbi xalq dilindən məhrum olduqlarından tarixdə dəfələrlə birləşib böyük türk imperatorluqları yapdıqlarına baxmayaraq bir yerdə yaşayamamışlar.

“Gənclər yurdu” zənn edir ki, birləşmiş bir türk milləti görmək üçün ümumi bir dil düzəltmək lazımdır. Türk qövmlərini mədəni cəhətcə birləşdirmək gərəgdir.

“Gənclər yurdu” bu məqsədlə öz səhifələrində türk dili, türk ədəbiyyatı, türk tarixi, türk sənayeyi-nəfisəsinə dair məlumatlar verəcək.

Anadolu, Azərbaycan, Türküstan, Krım, Tatarstan və Monqolstan türklərinin həyati-ictimaiyyə, siyasiyyə və mədəniyyətlərilə öz oxucularını tanış edəcək.

“Gənclər yurdu” tam mənasilə yeni fikir tərəfdarı olduğunu göstərmək üçün var qüvvəsilə milləti xalqdan ibarət biləcək, onun hüququnu, onun hakimiyyətini müdafiə edəcək, təki ədəbiyyat, mədəniyyət də xəlqiləşsin, daha qədim kimi mədəniyyət yalnız bəylərə, xanlara aid olmasun.

“Gənclər yurdu” bütün türk gənclərinə bir yurd olacaq səhifələrini cümlə gənclərə açacaq.”

Onu da vurğulamağa ehtiyac duyulur ki, “Gənclər yurdu” Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə nəşr edilən ilk milli jurnaldır. Ayrı-ayrı istisnalar nəzərə alınmaq şərtilə bütün materialları demək olar ki, Mirzə Bala yazmışdır. Dərginin səhifələrində yer alan “Azərbaycan Cümhuriyyəti” məqaləsində M.B.Məhəmmədzadə çox ciddi problemlərə toxunmuş, öz düşüncələrini, qənaətlərini bildirməkdən çəkinməmişdir. O dövr üçün Mirzə Balanın toxunduğu ən qlobal problemlərdən biri yenicə istiqlalı elan edilmiş Cümhuriyyətimizin ərazisi, sərhəd məsələsidir. Azərbaycan hökumətinin 1918-ci ilin iyulunda daşnak-bolşevik qüvvələri ilə Bakının qurtuluşu uğrunda ölüm-dirim mübarizəsi apardığı bir zamanda M.B.Məhəmmədzadə yazırdı: “Azərbaycanın xəritəsi və sərhəddi: Şimaldan Qafqaz dağları, cənubda Urmiya gölü və Farsistan, Şərqdə Xəzər dənizi, Qərbdə Ermənistan və Gürcüstandır. Söylədiyim hal ilə yüz sənə irəli Azərbaycan var idi. Onun tarixi, ədəbiyyatı, mədəniyyəti, coğrafiya və etnoqrafiya halı bunu təsdiq edir və Azərbaycan haqqında dəyərli məlumat verə bilir. Fəqət yüz on dörd sənə bundan irəli Azərbaycan iki hissəyə ayrıldı. Arasdan cənubu İranda, şimalı Rusiyaya getdi. İmdi Rusiya Azərbaycanı xilas etmiş, müstəqil bir hökumət halına gəlmişdir.

Cənub hissəsi barəsində bir söz söyləyə bilmərik. Fəqət arzumuz bu iki parçanın birləşməsidir.”

Azərbaycanın xəritəsi zaman-zaman müxtəlif səviyyələrdə və məkanlarda, fərqli biçimdə cızılmışdır. Lakin Xalq Cümhuriyyəti dövründə Mirzə Bala ilk dəfə mətbuat vasitəsilə Azərbaycanın bütöv ərazisini, sərhədlərinin konturunu oxucularına təqdim edirdi. Əslində bu xatırlatma parçalanmış vətənin bütövlüyü, birliyi, monolitliyi uğrunda gələcək mübarizələrə incə bir işarə idi”.