Öz siyasi mülahizələrilə zaman-zaman ictimai həyatımızda mübahisələr yaratmağı bacaran ADP sədri Sərdar Cəlaloğlu həm də elmi-fəlsəfi yaradıcılıqla məşğuldur. Qələmə aldığı çoxsaylı əsərləriylə bir çox elm sahələrinə aid məsələlərə işıq tutan ADP sədri yeni fəlsəfi düşüncələriylə də elmi ictimaiyyəti silkələyə bilir.

Ünü Biləcəridən o tərəfə keçə bilməyən bir çox alimlərimizin kəskin tənqidinə məruz qalmasına baxmayaraq, elmi-fəlsəfi yaradıcılığı ilə hətta Nobel mükafatına iddiaçılar arasına girməyi bacaran partiya sədri yeni kitab ərsəyə gətirib. “Əl-Hikmət” adlanan kitab Qurani-Kərimin fərqli izahından ibarətdir.

Ərəbcə bilməməsinə, teoloji təhsili olmamasına baxmayaraq, Sərdar Cəlaloğlunun bu təşəbbüsü, sözsüz ki, böyük cəsarət tələb edir. Kitab teoloji fəlsəfi mülahizələrlə yanaşı, Quranın müasir elmi kəşflərin işığında analizini qarşıya məqsəd qoyur.

Kitabın təqdimatına keçməmişdən əvvəl onun adına diqqət çəkmək istərdik. Bilindiyi kimi, “Hikmət” fəlsəfə elminin ilk adı idi. Yunanca hikmət anlamına gələn “Sophia” sözü daha sonra qədim yunan filosofu Fales tərəfindən dəyişdirildi. Qədim Yunanıstanın 7 müdrikindən biri hesab olunan Fales bunu hikmətin yalnız Allah tərəfindən bilinməsiylə izah edirdi. Onun fikrincə, bəşər övladı Allahın elmi olan hikməti yalnız sevə bilər. Odur ki, bu elm də hikmət sevgisi – filosophia, bizim terminlərlə desək, fələsəfə  adlandırılmalıdır.

Sərdar Cəlaloğlunun “əl-Hikmət” əsəri də, ümidvarıq ki, Allah elminə ən güclü işıq tutan kitablardan olacaq.

Kitabı hissələrlə Ovqat.com oxucularına təqdim edirik:

Bağışlayan və mehriban  Allahın adı ilə

Açılış

Bu gün dünyada  sayı milyonlara çatan, müxtəlif janrlı, müxtəlif üslublu elm öyrədən və ya  tərbiyə edən    kitablar  mövcuddur. Bununla yanaşı,  tək bir kitab  da var ki, haqqında milyonlarla kitab yazılmış, yazılmaqda davam edir və gələcəkdə də yazılması tələb olunur.  Bu, müsəlmanların səmavi kitabı, dörd səmavi kitabdan biri və sonunçusu olan Qurani-Kərimdir. Qurani-Kərimi digər səmavi kitablardan fərqləndirən və haqqında bu qədər  kitab yazılmasına yol açan səbəb, onun həm özündən əvvəlki səmavi kitabları təsdiq etməsi,onlardaki ilahi  bilgiləri geniş  izah etməsi və  həm də onlardan fərqli olaraq əlavə yeni  ilahi və müxtəlif əqli elmlərə aid dəqiq biliklər  verməsidir.

Hörmətli oxucu!

Bu kitabın vəzifəsi- bir çoxlarının yaxşı tanıdığını hesab etdiyi  müsəlmanların müqəddəs kitabı Qurani-Kərimi sizə tanıtdırmaq,sevdirmək və ona iman gətirmənizə yardımçı olmaqdır. Oxumağa başladığınl  bu kitab Qurani-Kərimin elmi fəlsəfi  izahı  haqqındadır. Quran haqqında söz demək və xüsusən bu müqəddəs kitaba izah yazmaq hər şeydən əvvəl hər şeyi yaradan, nəzmə cəkib tərtib edən Allah Təala qarşısında,  sonra da bu kitaba iman gətirmiş və gələçəkdə iman gətirəçək  milyardlarla  inançlı insanlar qarşısında  böyük məsuliyyət deməkdir. Eyni zamanda bu kitabın insanlara düzgün tanıdılması və İnsanların onu düzgün anlamalarına yardımçı olmaq da  böyük səvab və şərəf işididir. Məhz buna görə də, Qurana izah yazmaq bir tərəfdən məsuliyyət tələb etsə də, digər tərəfdən İslam dini qarşında ciddi xidmət kimi əhəmiyətlidir.

Qurani-Kərimin nazil olduğu vaxtdan bizi bir insan ömrü ilə müqayisədə kifayət qədər böyük, insanlıq tarixi ilə müqayisədə çox qısa- 1400 ildən bir qədər artıq vaxt ayırır. Quran haqqında lehinə və əlehinə olmaqla bu illər ərzində yüz minlərlə kitab yazılmış, onun insanlara çatdırdığı həqiqətlərin aşkarlanmasına cəhdlər edilmişdir. Buradan da aşağıdakı suallar  meydana çıxır: Əgər  bu günədək Qurani-Kərimlə bağlı yüz minlərlə kitab yazılıbsa onda, onun haqqında yeni bir kitab yazmağa nə ehtiyac vardır? Xüsusən, ilahiyyatçı olmayan, ərəb dilini bilməyən birisinin  Qurani-Kərimə izah yazması nə dərəcədə  düzgün və ya mümkündür? Bu cür izah ilahiyyatçı alimlərin təfsirlərindən nə ilə fərqlənir?

Bu sualların düzgün cavablarını dinlə elmin əlaqəsində aşkarlamaq olar.

Bəşəriyyətin bu gündək həll edə bilmədiyi  ən ciddi problemlərdən biri  də məhz dinlə (ilahi biliklərlə) elm (əqli biliklər) arasındakı ziddiyyətdir. Bu ziddiyyət uzun əsrlərdir ki, insanlığın tarixi tərəqqisinin əyləci rolunu oynamışdır.

Din həm də etnomədəniyyətlə ziddiyyət təşkil edir. Belə ki, din unifikasiya olunmuş mədəniyyət kimi meydana çıxır, etnik mədəniyyətlər bunun əksinə orijinal, bir -birindən fərqli mədəniyyətlər kimi formalaşır. Buradan da  dini mədəniyyət çoxsayli etnomədəniyyətləri əhatə etdiyindən iki hal meydana çıxır.

Birinci halda zəif inkişaf etmiş etnomədəniyət dini mədəniyyət tərəfindən assimlyasiya olunaraq, özünün orijinallığından məhrum olur.

İkinci halda güclü inkşafa malik  etnomədəniyyətlər dində öz təsirlərini buraxır; nəticədə  din başlanğıc universallığından məhrum olur ki, burdan da dinlə mədəniyyətin sintezindən  bir- biri ilə rəqabət aparan təriqət və məzhəblər meydana çıxır ki, bu da din daxilində  parcalanmalara səbəb olur. Bu mənada türk, ərəb və fars etnomədəniyyətlərin İslam dininə təsiri xüsusilə güclü olmuşdur.

Dinin ziddiyyət təşkil etdiyi  digər məsələrdən biri də bəşəri dəyərlər sistemi- əxlaq-hüquq olmuşdur. Səmavi dinlər meydana çıxmamışdan öncə insan topluluqları ibtidai cəmiyyətlərdə təbiət qanunlarına uyğun, sonrakı dövrlərdə xalqların əmələ gəlməsinə paralel  olaraq onlara xas törələr, adət- ənənələr, emprik əxlaq normaları  yaranmağa başlamışdır. Səmavi dinlərin meydana çıxması ilə cəmiyyətin ilahi qanunlarla tənzimləmə zərurəti yaranmış, nəticədə Roma cism hüququna paralel İslam İlahi hüququ (“Ərəb ilahi hüququ”)  meydana çıxmışdır. Bütün bunlar dinlə bağlı çox ciddi problemlər meydana çıxarmışdır.

Bu gün dünyada  həm  də səmavi dinlə-İslamla  dünyəvi dinlər Budizm, Atəşpərəstlik, Şamanizm,Satanizm, Bütpərəstlik və s. arasında , həm İslam dininə məxsus qövmlər - yəhidi, xristian və müsəlmanlar  arasında,həm hər bir qövmün öz daxilində-məzhəb və təriqələr arasında konfliktlər mövcuddur. Bu konfliktlər bəzən xaç yürüşləri kimi nəhəng mədəniyyətlərarası toqquşmalara səbəb olmuş, bəzən tərəqətlərarası çarpışmalara gətirib çıxarmışdır.

Din qədər dünya tarixinə yön verən ikinci bir ictimai şüur formasına rast gəlmək mümkün deyildir. Dini  ziddiyyətlər  yalnız inanc səviyyəsində qalmamış, sosial həyata nüfuz edərək, bəşər tarixində çox böyük konfliktlərin, sosial kataklizmlərin, inqilabların, fəthlərin, yürüşlərin meydana çıxmasına, imperiyalar və dövlətlərın yaranmasına və dağılmasına, bir çox xalqların yer üzündən silinməsinə, nəhəng mədəniyyətlərin süqutuna  səbəb olmuşdur. Dinlər ənənəvi mədəniyyətləri, dövlətləri çökdürmüş, yerində yeni dövlətlər və mədəniyyətlər yaratmışdır.

Dinlə siyasət məsələsi də dünya tarixində önəmli rol oynamışdır. Bütün dinlər elan olunduqları ilk gündən siyasətlə üz-üzə gəlmişdir. İbtidai cəmiyyətdə din xadimi həm də icmanın hakimi olmuşdur. Sonrakı dövrlərdə  kahinlik hakimlikdən ayrılmağa başlamış, hər biri müstəqil ictimai instituta çevrilmişdir. Eyni bir mənbədən yarandığından dinlə hakimiyyət arasında əməkdaşlıq uzun illər davam etmiş, din dövlətlə biləşmiş və ya dövlətin yanında, xalqın qarşısında olmuş, sonra dövlət dinlə ziddiyyətə girmiş, bir-birindən ayrılmış, nəticədə  din xalqın yanında dövlətin qarşısında olmuşdur. Bəzən dinlə siyasət konfliktə girmiş; Musa peygəmbərlə Firon, İsa peygəmbərlə Herod, Məhəmməd peygəmbərlə Məkkə müşrikləri  arasındaki konflikt kimi, bəzən əksinə siyasətlə birləşmiş; məsələn, Musa peygəmbərin başçılığı altında İsrail dövlətinin yaradılması, Roma imperiyasının xristianlığı qəbul etməsi kimi, bəzənsə din siyasət olmuşdur; Məhəmməd peygəmbərin İslam xilafətini yaratması kimi.

Dinlə siyasətin vəhdəti bəzən müsbət nəticələr vermiş, (ədalətli idarəcilik sistemləri; İslam xilafəti kimi), bəzənsə mənfi nəticələr vermiş (orta əsr katoliksizm kimi; inkivizasiyalar tətbiq etməklə  despotizmin dayağına çevrilmişdir). Sonralar din dövlətdən ayrılmış, cəmiyyət dindən ayrılmadığından dünyəvi dövlətlərlə dini cəmiyyətlər arasında konfliktlər dövrü başlamışdır ki, bu da müasir dövrdə əsasən islam ölkələrində baş verən sosial kataklizmlərə yol açmışdır. Bütün bunlar açıq-aşkar dinin insanlıq tarixində yerinin düzgün müəyyən edilməsini, eləcə də dinə düzgün, sağlam ağılla və elmi məntiqlə yanaşmağı tələb edir.

Bu kitabın  yazilmasında əsas məqsəd Quranı həm də  qeyri müslman aləminə tanıtmaq olduğundan, buradakı elmi fəlsəfi izahlar  qeyri-müsəlman müdriklərinin və alimlərinin fikirlərinə istinad etməsidir, hansı ki, öz müdriklərinin fikirlərini doğru-düzgün qəbul edən hər bir şəxs həmin fikirlərə əsaslanan izahla Qurani-Kərimin İlahi haqq olduğunu da qəbul etməyə bilməz. 

HƏQİQQƏTİN DƏRƏCƏLƏNMƏSİ

Qurani-Kərimin “Zuxruf” surəsinin 2-3-cü ayəsində bəyan edilir: “And olsun bu aydın və aydınlıq gətirən kitaba ki... Biz bu kitabı bəlkə düşünəsiz deyə ərəbcə bir Quran etdik”.

“Sad” surəsinin 84 - cü ayəsində bəyan edilir: “buyurdu: “Haqq Məndəndir və Mən haqq danışanam”.

“Səbə”surəsinin 49 -cu ayəsində bəyan edilir: “De ki: “Haqq gəldi. Batil nə bir şeyə başlayar və nə də yeniləşər”.

Bu ayələrdən görünür ki, Qurani-Kərim Allahdan gələn haqdır, yəni ilahi həqiqətdir. Buradan da “ilahi həqiqət nədir” sualına cavab vermək lazim gəlir. Əgər bəşəri həqiqət başqasından –idrak obyektlərindən bilavasitə dərkediləndirsə onda, aydın olur ki, ilahi həqiqət bəşəri həqiqətin əksliyi kimi insanın özü özündən dərketmə tələb edir. Xristian dini  refarmatorlarından biri  teoloq Lyuter  də məhz müqəddəs yazını (Səmavi kitabı, vəhy) “sui ipsius  interpres”- özü-özündən dərketmə kimi təyin etmişdir. Özü-özündən dərketmə Qurani-Kərimdə qəlb gözü ilə görmək kimi təsvir edilir. Dərketmə -ruhun materiyanın həqiqətini öz daxilinə buraxması kimi təsəvvürə gəlir, hansı ki, bundan fərqli olaraq material aləm “daxilə buraxmama”prinsipinə tabe olur və buna görə də bu dünyanı təşkil edən hər bir şey fikrən ayrılıqda  tək kimi mövcuddur olur.

Özü-özündən dərketmə - sosial həqiqətlərin dərkedilmə üsulu kimi mövcuddur, hansı ki, insan sosial hadisədə iştirak etməklə öz daxilindən həmin hadisəni keçirir və nəticədə  onun nizamını-həqiqətini  dərk edə bilir.

Dini həqiqətlər mütləq olduğundan, insanlar onu birbaşa dərk edə bilməz. Buradan sual meydana çıxır: Əgər insan mütləq həqiqəti dərk edə bilməzsə, onda müqəddəs kitablar neçə anlaşila bilər?

Qadamer əsərlərdə həqiqətin idrakı ilə bağlı yazır: “Əsərin tamlığından çıxış etməklə onun mənasını aşkarlamada müəllifin düşündüyünün bizim ağlımıza cavab verib verməməsindən asılı olmayaraq, deyilənlərin yalnız mənasını dərketmək istəyirik, nəinki onun həqiqətini. Bunun üçün istənilən qabaqçadan hasil olan qənaəti, o cümlədən, bizim öz xüsusi ağlımızın qənaətlərini istisna etmək lazımdır. Bibliyanın dərkedilməsinin “təbiililiyi” ondan ibarətdir ki, dərkedilən rasional, dərkedilməyənlər “tarixi” kimi qəbul edilir”.

Beləliklə, ilahi mətnlər də sənət əsərləri ilə eyni üsulla-yaradıcılıqdan dərk edildiyindən, ilahi həqiqətin yalnız mənalardan dolayısı ilə dərk olunan olduğu aydınlaşır. Buradan da aydın olur ki, Qurani-Kərimdə bəyan edilən həqiqətləri  onun tamlığından çıxış etməklə özü-özündə mənalandırmaqla dərk etmək olar. Burada Quranın tamlığı məna tapılmasının doğru yolu kimi çıxış edir; hansı ki, Quranın tamlığı ilə şərtlənməmiş istənilən məna güman və ya ehtimali məna olur ki, belə mənalar İnsanın özündən çıxardığı məna olur. Buradan sual məeydana çıxır: Bəs Qurani-Kərimdə bəyan edilən  “keçmiş tarixdə baş verən qeyb hadisələrinin” mənasını necə dərk etmək olar?

Bu problem tarixin idrak məntiqi ilə izah edilə bilər. Qadamerə görə, “ümumdünya tarix i- insan ruhunun birgə əsərinin keçmiş dildə yazılmış, böyük tutqun bir kitabdır”.

Beləliklə, aydın olur ki, o hadisə tarixidir ki, həmin hadisə eyniliyinə görə  müasir İnsanın  iştirak etmək imkanı olan hadisəyə uyğundur. Yəni tarixi hadisəni müasir hadisə ilə eyniliyi uyğun ,bərabərliyi uyğun olmayan hadisələr kimi təyin etmək olar. Burada bərabərliklərin uyğunsuzluğu tarixi dövrdən asılı keçmiş dildə yazılma - hadisələrin forması-zahiri ilə bağlıdir.

 Hegelə görə,tarixi ruhun mahiyəti keçmişi bərpa etməkdən ibarət deyildir, daha çox müasir həyatla əlaqədə  vasitəli düşüncədədir.

Beləliklə, aydın olur ki, Quranda bəyan edilən keçmiş hadisələrin mənası hər bir İnsanın öz dövrü ilə vasitəli düşüncədən aşkarlanır. Başqa  sözlə, Quranda keçmişə aid edilən həqiqətlər formaca keçmiş, məzmunca müasir hadisələrdir ki, məhz bu yolla insanlar keçmiş hadisələrdən bu günkü həyatları üçün ibrət götürə bilirlər.

Nəhayət, yuxarıdakı ayədən görünür ki, ilahi həqiqət bir şeyi başladan, buna görə də həmin şeyə münasibətdə aprior olan və sonra da onu inkişaf etdirib dəyişdirən, buna görə də özü sabit olan bilgidən ibarətdir. Buradan aşağıdakı definat aşkarlanir:

İlahi Həqiqət- hər şeyi başladan (yoxdan var edən) və  sonra da onları inkişaf etdirib  yeniləşdirən, Qurani-Kərimin tamlığı ilə vəhdətdə, insanın öz-özündən çıxardığı mənaların şərtlərinin məcmusundan ibarətdir.

 İlahi həqiqətlə oxşarlıq təşkil edən, Allahdan olmayan, batil nə bir şeylə başlayır,nə də başlanan şeyləri yeniləşdirir. Beləliklə, aydın olur ki, Allahın nazil etdiyi həqiqət başladan və yeniləşdirəndir.

Buradan sual meydana çıxır: Həqiqətin başladan və yeniləşdirən olması özündə nəyi ifadə edir?

İnsanların bu dünyada öyrəndiyi həqiqətlər mövcud olmağa başlanmış şeylərdən öyrənildiyindən, başladan həqiqətlə fərqlilik təşkil edir, hansı ki, eynilikləri, uyğun bərabərlikləri uyğun deyildir. İnsanların bu dünyada dərk etdikləri həqiqət mühitindən keçdiyindən entropiyaya məruz qalır, hansı ki, nisbiləşmə kimi təsəvvürə gəlir. Buradan aydın olur ki, əgər insanın özünün idrak etdiyi həqiqətlər nisbidirsə, onda Allahın bəyan etdiyi həqiqət mütləqdir. Allah - Təala öz biliyini insanlara öyrətmək istədiyindən aydın olur ki, bu prosesdə  mütləq həqiqət nisbiləşdirilir. Mütləqin nisbiləşməsi həqiqətin dərəcələnməsi kimi təyin edilmişdir. Buradan aydın olur ki, bəşəri həqiqətlər nisbi həqiqətlərdən ibarətdir. Qurani-Kərimdə bəyan edilən həqiqət nisbiləşdirilərək dərk edilən olduğundan həqiqətin dərəcələndirilməsinin mahiyyətini bilmək lazımdır.

Qurani-Kərimin “Məaric” surəsinin 1-3,41- ci ayələrində bəyan edilir: “İstəyən şəxs elə bir əzab istədi ki, baş verəçək... Kafirlər üçün və onun qarşısını alan olmaz...”məaric” sahibi olan Allahdandır...”

Bu ayələrdən görünür ki, Allah Təala “məaric” -dərəcələmə sahibidir.Buradan aydın olur ki, Allah Təalayaratdığı hər bir şeyi dərəcələməklə nəzmə çəkir və tərtib (nəzarət) edir.

Qurani-Kərimin “Həqqə” surəsinin 48-52- ci ayələrində bəyan edilir: “Və həqiqətən, bu təqvalılar üçün bir öyüd nəsihətdir... Biz sizin aranızda təkzib edənlərin  olduğunu, əlbəttə, bilirik... Bu, mütləq kafirlər üçün bir həsrətdir... Və həqiqətən, bu, yəqin bir haqdır və həqiqətdir... Belə isə, öz əzəmətli Rəbbinin adını zikr et”.

Bu ayələrdən aydın olur ki, Qurani-Kərim haqq və həqiqətdir. Kafirlərin ona iman gətirməsi-dərk etməsi mütləq mümkünsüzlükdür, hansı  ki, onlar Quranı anlamağa “həsrətdirlər”. Buradan aydın olur ki, hər şeyi dərəcələyən məaric sahibi olan Allah insanlara öyrətdiyi bilikləri-həqiqəti  də dərəcələmişdir. Qurani-Kərimin “Sad” surəsinin 84-cü ayəsində bəyan edilir: “buyurdu: “Haqq Məndəndir və Mən haqq danişanam..”,

“Zumər” surəsinin 2 -çi ayəsində bəyan edilir: ”Həqiqətən, bu kitabı sənə haqq olaraq nazil etdik. Buna görə də Allaha etiqad və itaətini Onun üçün xalisləşdirilmiş halda ibadət et”.

Bu ayələrdən görünür ki, Quran haqdır və haqq olaraq nazil edilib. “Haqq” sözü ərəb dilində doğru, düzgün, həqiqi mənalarını verir. Buradan aydın olur ki, Qurani-Kərim doğru, düzgün –Ərşdən necə götürülübsə elə nazil edilib və ən düzgün həqiqəti-mütləq həqiqəti insanlara öyrədir. Bu da Qurani-Kərimin nazil edilməsi prosesində entropiyaya məruz qalmadığıni sübut edir. Elmdə də  düzgünlük, doğruluq sözlərinin sinonimi kimi “həqiqət” sözü işlədilir. Həqiqət çoxmənali sözdür. Onun mənalarına reallığın subyektiv dərk edilməsi, subyektin hərəkətinə düşüncədə haqq qazandırma, düzgünlük, həqiqətə uyğunluq təşkil edən hər şey və s. aiddir.

Buradan aydın olur ki, həqiqət- şeyin mücərrədliyidir və ya mücərrəd “şeydir”,  hansı ki, təcrübədə idrak obyektlərinin batinində və subyektin təfəkküründə paralel mövcud olmaya malikdir.

Dini nöqteyi nəzərdən, həqiqət - yaradılanın Allahın onu yaradan əmrinə uyğun yarandığını bildirir. Buradan aşağıdakı definat aşkarlanir:

Həqiqət -yaradılanla Allahın yaradılanı yaratmaq  istəyinin uyğunluğunun şərtlərinin məcmusundan ibarətdir.

 Allahın istəyi Onun əmri ilə ifadə edilir. Allahın əmri hər bir şeyin  tabe olduğu nizamından-mövcudluq qanunlarından ibarətdir, hansı ki, həmin şeyin Allahı zikr etməsi kimi təzahür edir. Beləliklə, həqiqətin ilahi nizamı, idrak obyektinin tabe olduğu dəyişməz, sərt və möhkəm təbii qanunlarını –Yaradanla yaradılanın rabitəsini-zikri özündə ifadə etdiyi aydın olur. Buna görə də Qurani-Kərim əsasında mütləq həqiqəti idrak edən hər bir insandan Allahı zikr etmək-onunla rabitəsini aktuallaşdirmaq tələb olunur.

Buradan da, Qurani-Kərimin həqiqət olduğu və insanlara həqiqəti bəyan etdiyi aydın olur. Biz həqiqəti idrak obyektlərinin eyniliyi-mahiyyəti  ilə onların idrak edilməsinin-ideyasının  eyniliyinin uyğunluğu kimi təyin edə bilrik. Buradan aydın olur ki, iki cür həqiqət - obyektiv (konkret)  və subyektiv (mücərrəd) həqiqət var. Həqiqət, dini mənada yaradılan hər bir şeyi yaradan Allahın əmri və yaradılanın varlığıni təşkil edən İlahi Nurdan ibarətdir, hansı ki, ilahi əmr ilahi Nuru Allahın istəyinə uyğun gələn mövcudluq kimi vücuda gətirir.

Allah Təala yaratdığı hər şeyi dərəcələndirdiyindən, həqiqətin də idrak səviyyəsinə uyğun  aşağıdakı müxtəlif dərəcələrini ayırd etmək olar.

Orijinal həqiqət-yaşam həqiqətləri: Orijinal həqiqətə qavrama prosesində gerçəklikdən, həyata keçmədən (aktuallaşmadan) dərk edilən həqiqətlər aiddir. Təcrübədə obyekt-subyekt münasbətində qavrama prosesində dərk edilən ən səthi həqiqət orijinal həqiqətləri təşkil edir. Orijinal həqiqət orijinal hissi idrak obyektinin gerçəkliyi haqqında təsəvvürün fərdi təfəkkürdə düzgün yaranmasından meydana çıxır. Bu cür həqiqət yaşam bilgilərini təşkil edir və təcrübədə fikrən tək kimi təsəvvürə gətirilən bir idrak obyekti ilə həmin idrak obyektinin tək fərd tərəfindən subyektiv dərk edilməsinin düzlüyünü bildirir. Orijinal həqiqət idrak obyektinin zəruri (batini) şərtlərlə təsadüfi (zahiri) şərtlərinin vəhdətindən təşkil olunur, hansı ki, xarici çoxluqda və vəhdətdə olan ayrıca bir şeyə xasdır.

Xüsusi həqiqət-elmi həqiqətlər: Xüsusi həqiqətlərə təcrübədə mövcud olmadan, reallaşmadan dərk edilən həqiqətlər aiddir. Təcrübə prosesində -xarici çoxluq və vəhdət təşkil edən idrak obyektinin realığının  düşüncədən dərk edilən həqiqəti xüsusi həqiqəti təşkil edir. Xüsusi həqiqət xarici çoxluq təşkil edən idrak obyektinin hər birinə xas olan zəruri şərtlərin məcmusundan ibarətdir. Bu cür həqiqətin yaranmasında  təsadüfi şərtlər iştirak etmir. Bu cür həqiqət elmi həqiqətləri təşkil edir.

Bəzi ümumi həqiqət-nəzəri həqiqətlər : Bəzi ümumi həqiqətlərə düşüncədə mövcud olma prosesindən dərk edilən həqiqətlər aiddir. Düşüncə prosesində təsəvvürlərin təkrar mücərrədləşdirilməsi prosesində xüsusi həqiqətin bir-birinə əkslik təşkil edən iki həqiqətə ayrılmasından bəzi ümumi həqiqətlər aşkarlanir. Bəzi ümumi həqiqətlər idrak obyektinin əksliyinin şərtlərinin vəhdətdən ayırmaqla  düşüncə prosesində  düzgün dərk edildiyini bildirir. Belə həqiqətlər nəzəri həqiqətlər kimi meydana çıxır.

ç.Ən ümumi həqiqətlər-fəlsəfi həqiqətlər: Ən ümumi həqiqətlərə əmələgəlmə prosesində mövcudluğundan dərk edilən həqiqətlər aiddir. Fikirləşmə prosesində (düşüncənin  ümumiləşdirmə prosesinin sonunda ) bəzi ümumi həqiqətlərin bir-biriylə müxtəliflik təşkil edən iki cür həqiqət təşkil etməsindən ən ümumi həqiqətlər meydana çıxır. Ən ümumi həqiqət bütün  idrak obyektinin (ixtiyari çoxluğun) varlığının həqiqətinin düzgün dərk edilməsindən əldə edilir. Belə həqiqətlər fəlsəfi həqiqətləri təşkil edir.

Mütləq həqiqətlər-ilahi həqiqətlər: Mütləq həqiqət yaranmadan Yaradanla yaradılanın həqiqətinin vəhdəti kimi təsəvvürə gəlir. İnsanlar yaradılanı dərk edə bilmədiyindən və yalnız yarandıqdan sonra idrak qabiliyyəti əldə etdiklərindən nə özlərinin, nə da başqa varlıqların mütləq həqiqətini təcrübədən əqli yolla, öz ağılları ilə dərk etmək imkanına malik deyillər. Belə həqiqətlər yalnız nəqli yolla - Allah Təala tərəfindən transferlə insan qəlbinə yeridilməsi (yaradılması) prosesində dərk edilən olur. Mütləq həqiqət yaradılanı meydana çıxaran İlahi Nurun həqiqətidir. İnsan Ruhu da ilahi Nurdan yarandığından, mütləq həqiqət ruhun öz-özünü idrak etməsi kimi meydana çıxır ki, bu zaman başqası kimi mütləq həqiqətin dərkedilməsi mümkünsüzlük olur.

Beləliklə aydın olur ki,Yaradılış prosesi mütləq həqiqətdən başlayıb orijinal həqiqətdə başa çatır, bunun əksinə, idrak prosesi orijinal həqiqətdən başlayıb mütləq həqiqətdə başa çatır.

Qurani-Kərim Allah tərəfindən  göndərildiyindən, özündə zərurətə görə mütləq həqiqəti ifadə edir. İnsanın mütləq həqiqəti dərk etmək imkanı olmadığından, yalnız həqiqətin nisbiləşməsi prosesində ayrı-ayrı dərəcədən olan həqiqətləri idrak edə bilir. Beləliklə, Qurani-Kərim öz zahirində mütləq həqiqəti bəyan etdiyindən, onun idrak prosesində hər bir ayəsinin zahiri mənasını  düşüncədə  nisbiləşdirilməklə idrak etmək olar.  Buradan aydın olur ki, Quranın hər bir ayəsinin alt mənası (nisbi həqiqəti) vardır.

QURANİ-KƏRİMİN İDRAKININ DƏRƏCƏLƏNMƏSİ

Qurani-Kərim haqqında yeni bir fikir demək mümkündürmü? Qurani-Kərimin “Əhqaf” surəsinin  19-cu ayəsində bəyan edilir: “Hər biri üçün etdikləri əməllərindən qaynaqlanan dərəcələri vardır və Allahın onların əməllərini onlara kamil şəkildə verməsi üçündür. Və onlar əsla zülmə məruz qalmazlar savabları kəsilməz, yaxud cəzaları artırılmaz”.

Bu ayədən görünür ki, Allah Təala yaratdıqlarının əmələrini özlərinə kamil surətdə vermək üçün hər şeyi dərəcələndirir. Qurani-Kərimin idrakı, ona iman gətirmək  də bu ilahi qanuna tabe olur. Buradan aydın olur ki, Quranı anlamaq konkret şəxsə, tarixi dövrə, əmələ, intellektuallığa görə dərəcələnmişdir. Bu dərəcələnmə həm  fərdi, həm də kollektiv  formada həyata keçirilir. Məhz bu cür dərəcələnməyə görə Qurani-Kərimə istənilən tarixi dövrdə istənilən alim tərəfindən istənilən sayda kitab həsr etmək mümkündür və vacibdir.

Fəlsəfədən də məlumdur ki, həqiqət  mütləq,  amma onun təzahürü və idraki  nisbidir. Bu nisbilik dərəcələnmədən meydana çıxır. Göründüyü kimi, bu məsələdə elmlə din arasında uyğunluq vardır. Bu uyğunluq Qurani-Kərimlə bağlı idrak problemlərinə aydınlıq gətirməyə kömək edir. Fizikadan məlumdur ki, bir fiziki haldan digərinə keçiddə ölcülük sistemi dəyişir. Buna uyğun olaraq, Qurani-Kərimin idrakının ölcülük sistemi  bir tarixi dövrdən digərinə, ictimai şüurun bir formasından digərinə və fərdi şüurun bir vəziyyətindən digərinə  keçidində dəyişilmə tələb edir. Beləliklə buradan aşağıdakı aydın olur:

Qurani-Kərimin mətninin zahiri  Qiyamətə kimi təkrarlanır, amma onun batininin  insanlar tərəfindən idrak olunması sürəkli olaraq dəyişilir.

Bu da bu dünyanın tabe olduğu “təkrarlanma ilə dəyişilmənin vəhdəti “qanununa uyğundur. Qurani-Kərimin elmi-fəlsəfi idrakına həsr olunmuş “Əl-Hikmət” kitabı məhz bu cür dəyişilməni özündə əks etdirən, dinlə əqli elmlər arasındaki ziddiyyətin həll edilməsinə cəhd kimi meydana çıxmışdır.

Qurani-Kərim səmavi kitab olduğundan, əqli elmlərə aid  hec bir kitabla müqaisə oluna bilməz. Əgər hər hansı bir elmi kitab haqqında qəti və son söz demək mümkündürsə, Qurani-Kərim haqqında hec bir tarixi dövrdə, hec kəs son və qəti  söz deyə bilməz.

Buradan belə bir sual meydana çıxır: Nə üçün Qurani-Kərimlə bağlı qəti bir fikir demək mümkün deyildir?

Əgər biz əqli elmlər tarixinə nəzər salsaq görərik ki, elmi biliklər tarixi dövrlər üzrə bir- birinin ardinca, biri digərinə bağlı şəkildə və əvvəlki bilgilərin əvəzlənməsi, düzəldilməsi, inlişaf etdirilməsi ilə tədricən əldə edilmişdir. Buradan da həmin bilgiləri özündə ifadə edən çoxlu sayda dəyişik  kitablar  meydana çıxmışdır. Qurani-Kərim isə tək bir sabit mətnə malik kitabdir. Buna baxmayaraq, Qurani-Kərim bütün insanlığa- keçmişdə yaşamiş, indi yaşayan və gələcəkdə yaşayacaq  insan nəsillərinə ünvanlanmış bilgiləri tək bir kitab şəklində özündə ehtiva edir. Buradan da həmin bilgilərin müxtəlif tarixi dövrlər üzrə, intellektuallığa və ağlın sağlamlıq dərəcəsinə görə  paylanması üçün xüsusi üsul tələb olunur ki ,bu problem Qurani-Kərimin ayələrinin batini mənalara malik olması ilə həll edilmişdir. Bu da Quran ayələrinin məna dərinliyinə-çoxölcülüyə malik olduğunu təsdiq edir.

Buradan digər bir sual meydana çıxır: konkret dövrün insanları həmin dövrə aid  Quran həqiqətlərini necə aşkarlaya bilər?

Qurani-Kərimin “Ali-İmran”surəsinin 64- cü ayəsində bəyan edilir: “Budur, siz  ki, elminiz olan şey barəsində bir-birinizlə mübahisə edirsiniz, bəs nə üçün bir- birinizlə elminiz olmayan şey barəsində mubahisə edirsiniz?Allah bilir, siz isə bilmirsiniz”. Bu ayədən görünür ki, Qurani-Kərimin ayələrini anlamaq üçün insanlardan zərurətə görə elmi biliklər  tələb olunur. Buradan da aydın olur ki, elmin tarixin inkişafinda əldə edilmiş bilgilər Quran ayələrinin eyni bir zahirindən  dövrə uyğun müxtəlif  batini mənalar anlamaqda dəlil rolu oynayir. Beləliklə, əqli elmlərin inkişafina paralel olaraq  Qurani-Kərimi anlamağın ölcülüyü də  dəyişilmə tələb edir. Bu zərurət Qurani-Kərimi Qiyamətə kimi canlı, təzə tutmağa imkan vermişdir. Yəni Qurani-Kərimin tam mətni  tək bir peygəmbərə nazil olsa da, onun ayələrinin batini mənalarınin dəilillərinin bilgiləri  hər bir tarxi dövrə uyğun, həmin dövrün alimlərinin beyinlərinə  nazil olur.

Buradan aydın olur ki,Qurani-Kərim haqqında müəyyən dövrdə aşkarlanmış həqiqətlər yalnız həmin dövr üçün həqiqət ola bilər. Qurani-Kərimin “Hicr” surəsinin 5-ci ayəsində bəyan edilir: “Hec bir ümmət və dəstə, özünün müəyyən müddətindən nə irəli keçə bilər və nə geri qala bilər”. Bu ayə Qurani-Kərimə iman gətirməyə  də aiddir. Yəni bu ayədən aydın olur ki, hər bir dövrün insanları yalnız öz dövrlərinin sərhədləri daxilində mövcud olur və həmin dövrə xas ağıl səviyəsi ilə həqiqəti, o cümlədən Qurani-Kərimi  idrak edir.

Buradan belə sual meydana çıxa bilər: Müxtəlif dövrlərdə Qurani-Kərimlə bağlı meydana çıxmiş izahlar, şərhlər bir- birinə münasibəti neçə olmalidir?

Hər bir dövrdə meydana çıxan şərh həmin dövr üçün  məqbul, amma özündən əvvəlki və sonrakı dövr üçün məqbul deyil. Quran zahirən əqli elmlərə uyğun  inkişafda olan bilik vermədiyindən,  Quranın ayrı-ayrı dövrlərdəki şərhləri də vahid bir zənçir təşkil etmir. Bu, İsam dinin parcalanmasının qarşısını alan bir ilahi üsuldur.

Müasir dövrdə  yaşayan müsəlmanların özlərindən əvvəlki dövrün qövmlərinin Qurani dərk etmələri əsasinda Qurana iman gətirmə cəhdləri, məhz buna görə İslam dinini təriqət və məzhəblərə parcalamaqdadır.

 Bu, ehkamla dialektik mühakimələrin fərqliliyi ilə bağlıdir. Qurani-Kərimin ayələri ehkamdır. Ehkam düzəlişi, əlavə edilməsi və inkişaf etdirilməsi mümkün olmayan ilahi mühakimələrdən ibarətdir. Bunun əksinə, əqli elmlər dialektik mühakimələrlə ifadə edildiyindən, onlara həm düzəliş etmək, həm inkişaf etdirmək, həm də tənqid etmək mümkündür. Məhz ehkam olduğundan, Qurani-Kərim tək bir səmavi kitab kimi nazil edildiyi gündən bu günədək bir sözü belə dəyişdirilmədən mövcuddur. Amma əqli elmlərə dair kitablar dialektika nəticəsində yeni-yeni kitablarla əvəzlənmişdir. Nəticədə, eyni bir elm haqqında çoxlu sayda müxtəlif dəqiqlikdə kitablar meydana çıxmışdır. Buradan da aydın olur ki, Qurani-Kərim  tək bir kitab kimi mövcuddur, amma onun idrak ölcülüyü dəyişkəndir. Quran ehkam, ona həsr olunmuş istənilən kitab dialektikdir. Buna görə də Qurana yanaşma onun izahlarına yanaşmadan fərqli olmalidir.

Bu gün müsəlmanlar Quranla ona həsr olunmuş bəzi kitablara eyni – ehkam kimi yanaşdığından tarixi inkişafdan geridə qalmışlar. Bu da onların Qurandan bəhrələnə bilməməsinə səbəb olmuşdur. Yəni ehkamin anlaşılması - iman gətirmə  dialektik prosesdir:

Qurani-Kərim tədricən oxunması tələb olunan, bütün insanlığa göndərilmiş kitabdir

Məlumdur ki, Qurani-Kərim bütün insanlara - müxtəlif tarixi dövrdə yaşayan, müxtəlif  elmli , müxtəlif yaşda olan,  müxtəlif intellektual səviyyəyə (ağla) malik insanlara  ünvanlanmış  tək bir səmavi kitabdir. Təcrübədən məlumdur ki, əqli elmlər insanların yaşına, intellektual səviyyəsinə, eləcə də yaşadığı dövrə görə eyni bir biliyi müxtəlif kitablar şəklində müxtəlif asanlıqlarda-biliyi  yaşa, vaxta və ağıla görə ayiraraq (dərəcələməklə) təqdim edir. Buradan da zərurətə görə əqli elmlərə xas kitab çoxluğu yaranir.

Digər tərəfdən, hər bir kitab başqa kitabların  bilgilərinin dialektikasi- təsdiq və ya inkar etməsi ilə  meydana çıxdığından, bir -biri ilə xarici vəhdət təşkil edir. Beləliklə, əqli kitabların “xarici çoxluq və daxili vəhdət” prinsipinə tabe olduğu aydın olur, hansı ki, bu dünyanın təşkil olunma prinsipinə uyğundur.

Bunun əksinə, səmavi kitablar  ehkam bilgiləri verdiyindən, “təklik və daxili vəhdət” prinsipinə tabe olur; bu da metafizika haqqındakı təsəvvürlərin mövcudluq  qanunlarına uyğunluq təşkil edir. Bu prinsipə görə, əslində dörd səmavi kitab bir kitabın dörd kitab şəklində nazil edilməsi kimi mövcuddur.

 Buradan belə bir sual meydana çıxır: eyni  tək bir ilahi  kitab müxtəlif tarixi dövrdə yaşayan, müxtəlif yaşd , müxtləif biliyə,müxtəlif intellektual səviyyəyə malik insanlara necə  ünvanlana bilər? Bu problem-çoxlu kitabda verilməsi tələb olunan bilik necə bir və eyni kitabda bəyan edilir?

Qurani-Kərimin səmavliyinin sübutlarından biri də məhz bundan ibarətdir. Quranda bu məsələ ayələrin həcmliyi ilə həll edilmişdir.

Məlumdur ki, əqli elmlərdə hər bir cümlənin bir zahiri - sözlə ifadə olunan təsviri və bir də  batini - yəni həmin cümlənin ifadə etdiyi  bir aydın mənası vardır. Buna görə də, əqli elmlərdə cümlələr planimetrikdir,  yəni səthi füqura malikdir. Qurani-Kərimin  ilahi cümlələri-ayələri zahirən planimetrik və həm də  bundan fərqli olaraq, birdən çox-həqiqətin dərəcələnməsi qədər batini mənası vardır .Buradan ilahi ayələrin stereometik yəni   həcmli füqura malik olması aydın olur.

 Quran ayələrinin səmaviliyini təsdiq edən digər bir əlamət də ayələrin məhz  bu cür stereometirik yəni fəzalı quruluşa malik olmasıdir. Səma -  uzaq göyə, ərşə, insanların nüfuz edə bilmədiyi metafizik məkana, fəza -yaxın göyə, göy cisimlərin proyeksiya olundugu  və insanların  xarici müşahidə etdiyi fiziki məkana, işarə edir. Buradan da səmadan fəzaya keçiddə ilahi ayələr sterometriklik-fəzalilıq  keyfiyyəti almış olur. Yəni Qurani-Kərimdə  eyni bir ayənin batinində müxtəlif dərinikdə, bir- birinin üzərində laylanmış, eyni bir həqiqət  müxtəlif dərəcələrdən verilmişdir, hansı ki,Qurana iman gətirən yaşından,biliyindən,intelektual səviyyəsindən, yaşadığı tarxi dövrdən   və hidayət olunmasından asılı olaraq  eyni bir ayədən  başqalarından fərqli dərinliklərdəki  mənaları öyrənə bilir.

Əqli elmlər insanların kimliyindən asılı olmadan, onların istəyinə uyğun ictimai (ümumi) şəkildə bilik verir.Q urani-Kərimin bilik verməsi fərdi (orijinal) qaydada olub, şəxsin kimliyi və Allahın istəyi ilə şərtləndirilmişdir. Buradan da Allahın varlığının doğruluğuna inananla inanmayanlar, Allahın əmrlərini icra edənlərlə etməyən insanlar  eyni bir ayədən fərqli həqiqətlər aşkarlamış olur. Qurani-Kərimin “Ali İmran” surəsinin  138-ci ayəsində bəyan edilir:”Bu insanlar üçün aydınlıq gətirən və təqvalılar üçün başdan-başa hidayət və nəsihətdir.”

Bu ayədən görünür ki, Qurani-Kərim həm bütün insanlara aydınlıq gətirir-onlarda həqiqi dünyagörüşü formalaşdirir, buna paralel olaraq həmin İnsanların arasındaki təqvalılar üçün hidayət (dərketməyə istiqamətləndirmə ) və nəsihət (tərbiyyələndirmə) rolu oynayir. Təqva- özünü qorumaq, çəkinmək və uzaq durmaq mənaları verir. İnsan özünü Şeytanın vəsvəsəsindən, onun hakimiyyətindən  (onun biliyindən, təhriklərindən, həvəsləndirmələrindən, göstərdiyi yoldan)  özünü qoruduqda nəfsinin diqtə etdiyi tələblatları ölcüsüz (öz istəyinə uyğun, öz gücü, hakimiyyəti  və imkanları çərçivəsində) təmin etməkdən çəkindikdə və  pis əməl sahiblərindən (şeytanın şağırdlərindən ) uzaq durmaqla, onlarla şəxsi münasibətlər  saxlamaqla təqvalı olur. Buradan aydın olur ki, Qurani-Kərimin hər hansı bir şəxs üçün  “hidayət və nəsihət” olması, həmin şəxsin iradəvi və şüurlu fəaliyyəti ilə şərtlənmişdir. Beləliklə, Qurani-Kərimin  oxumaqla inanılan, ançaq konkret əməllərlə şərtlənmiş şəkildə  dərk edilən - iman gətirilən  bir kitab olduğu aydın olur. Bu cür ikili şərtlənmə Quranı bütün dünyəvi kitablardan fərqləndirir ki, bu da onun səmaviliyininin  sübutlarından biridir.

Quranın fərdi qaydada anlaşılması Allahın hidayətilə şərtlənmişdir. Hidayət- hikməti dərketməkdə  ilahi Köməkdən və Rəhbərlikdən-yol göstərməkdən, istiqamət verməklə öyrətməkdən ibarətdir. Necə ki, insanlar fərdi səviyyədə orijinal və təkrarsızdır, eləcə də, iman gətirmədə dünyada elə iki insan tapmaq olmaz ki, Allah Təala onları eyni dərəcədə hidayət etsin. Qurani-Kərimin “Ənam” surəsinin   83-çü ayəsində bəyan edilir: “O, Bizim dəlil-sübutumuz idi ki,qövmünün müqabilində İbrahimə əta etdik.İstədiyimiz şəxsi dərəcə-dərəcə ucaldırıq. Doğrudan da, sənin Rəbbin xilqət və şəriətdə möhkəm Yaradılış sahibi və biləndir.”

Bu ayədən görünür ki, inanlar öz mənəvi (ruhi) təbiətinə görə, başqa varlıqlardan fərqli olaraq, yarandıqları kimi sabit  deyillər. Əksinə, insan özü-özünün mənəvi təbiətini  istənilən istiqamədə inkişaf edirməkdə azaddir. Buradan da təbiətdə məcburiyyətin olduğu, dində belə bir məcburiyyətin olmadığı aydın olur. Yəni, insan inandıqdan sonra iman gətirməkdə həm heyvani təbiətindən xalis ruhi təbiətə doğru  yüksələ, həm də  inanmamaqla alçala - xalis heyvani təbiətdə ola  bilər.

İnsanların dini qəbul etməsi inamla, dində  dərəcələnməsi isə imanla bağlıdir. Bu da inamla imanın bir- birindən fərqli biliklənmə səviyyələri ilə şərtləndiyini sübut edir.

Nə üçün inanmaq dərəcələnmir, amma iman dərəcələnir?

İnam -ayələrin zahiri ilə şərtləndiyindən, ayələrin zahiri mütləq həqiqəti ifadə etdiyindən, insanların mütləqi dərk etmək imkanı olmadığından o, ya ayələrin zahiri mənasını doğru bilik kimi  düşünmədən qəbul edə, ya da qəbul etməyə bilər. İnsanın dində inandığının doğruluğunu   yoxlamaq imkanı yoxdur. Amma iman ayələrin batini ilə şərtləndiyindən, batin isə dərəcələndiyindən, insanın dərəcələnməni-nisbiləşməni idrak etmək imkanı olduğundan,  o, öz cəhdindən asılı olaraq ayələrin müxtəlif dərinliklərdəki  batini mənalarıni düşünməklə idrak edə bilir ki, bu da onun imanınin dərəcəsini müəyyən edir.