Azərbaycan Atatürk Mərkəzinin sədri, akademik Nizami Cəfərovun APA TV-nin “Sözü kodu” verilişinə müsahibə verib.

Moderator.az həmin müsahibəni təqdim edirik:

- Uzun müddət şikayətlənmişik ki, cəmiyyətin kitaba münasibəti yaxşı deyil.

- Doğrudur. Sovetlər birliyinin son illərinə qədər Azərbaycan ən çox kitab oxunan, ən çox kitab nəşr olunan ölkə idi. O müqayisədən məlum oldu ki, 90-cı illərdə kitaba maraq azaldı. Bunun da əlbəttə, çoxlu səbəbləri var idi. Ümumi ictimai-siyasi şərait, kitab nəşrinin demək olar dayanması, kitab mağazalarının bağlanması və s. Orta məktəbdə kitab oxumayanlar sonrakı dövrlərdə oxumazlar.

- Şübhəsiz. Hətta müsbət mənada inqilablar olanda da, arada kitaba, düşüncə sahibinə, mütəfəkkirə münasibət dəyişir. Çünki hər kəs özünü mütəfəkkir hesab edir. Belə insana kitab oxutdura bilməzsən. Böyük bir imperiya dağıldı. Müəyyən dövrdə oxunan kitablara münasibət dəyişdi, yeni kitablar çap olunmadı. Bunun ardınca da bazar iqtisadiyyatı gəldi. Bazar iqtisadiyyatı mürəkkəb iqtisadi sistemdir. Onun həmişə ilk mərhələləri çox dağıdıcı olur. Adətən bu dağıdıcılıq yönəlir mənəviyyata. Amma sonradan ölkədə stabillik yaranandan, cəmiyyət inkişaf yolunu dərk edəndən sonra istər-istəməz hər şey öz yerini aldı. Azərbaycanda əlifba dəyişikliyi ilə bağlı problemlər dərhal həll olundu. 2004-cü ildən latın əlifbasında kütləvi nəşrlərin çapı başladı. Bizim bir sıra nəşriyyatlarımız da bu prosesə qoşuldular. Latın əlifbasında həm klassik Azərbaycan ədəbiyyatı, həm dünya ədəbiyyatı nəşr olunmağa başladı. Yeni yazanlar da latın əlifbasında yazdılar, nəşriyyat sistemi genişləndi, dərsliklərə münasibətdə yeni prinsiplər ortaya çıxdı. Bütün bunlar Azərbaycanda kitab işini tədricən qaydaya saldı. Eyni zamanda Azərbaycanda rusca oxuyanlar var idi, ingiliscə oxuyanlar meydana çıxdı. Bu da balansı, strukturu müəyyənləşdirdi. 70-80-ci illəri müqayisə etsək, o vaxt çap olunan kitabların keyfiyyəti ilə indi nəşr olunan kitabların keyfiyyəti arasında müsbət mənada müqayisə olunmayacaq qədər fərq var.

- Əlbəttə. O vaxt uşaqlar üçün keyfiyyətli, rəngli kitablar buraxılmırdı. Doğrudur, mübahisə edirik ki, o dövrdə kitablar məzmunca daha yaxşı idi, indi hər kəs yazır.

- Bəli, mümkün deyil. Özü də ədəbiyyatda da, elmdə də belədir. Yazmaq kütləviləşib. Buna da darıxmaq lazım deyil. Ona görə ki, seçim nə qədər çox olursa, o qədər yaxşıdır. Çünki burada həm də ideologiya məsələləri var. Əgər cəmiyyətin müxtəlif fikirləri qəbul etmək imkanı varsa, bu, çox yaxşı göstəricidir. Yadımdadır, o vaxt kitabları xaricdən gizli gətirirdilər. Həmin ədəbiyyatı onsuz da biz tapıb oxuyurduq. Amma indi həmin ədəbiyyat o qədər çox çap olunur, amma güclü maraq da yoxdur. Əsas odur, bizim ədəbiyyatımız “Dədə Qorqud”dan başlamış, ən müasir yazıçılara qədər çap olunub və hər yerdə var.

- Yeddi-səkkiz il əvvəl bu məsələ geniş müzakirə olundu. O zaman mən parlamentin mədəniyyət komitəsinin sədri idim. Çox təkidlə tələb edirdim, dövlət sifarişləri ilə işləyən nəşriyyatlar olsun ki, tanınmış yazıçıların, məsələn, Anarın, Nəriman Həsənzadənin, Elçinin, Fikrət Qocanın əsərləri stabil çap olunsun və lazımı qonorarı alsınlar. İndi bu müəlliflər də qonorar ala bilmirlər. Bəzən gəlir yeri olmayan yaşlı yazıçıya müəyyən kömək edib ona qonorar verə bilirlər, amma bu proses də gözlənilən səviyyədə deyil. Dövlət müəyyən dövr üçün bunu öz üzərinə götürməlidir. Doğrudur, indi “Azərbaycan” və “Ulduz” jurnalları, “Ədəbiyyat qəzeti" qonorar verir, amma bu, həddindən artıq azdır. Yəni o dərəcədə az vəsait ayrılır ki, yazıçı romanı redaktə-korrektə etdirirsə, bu vəsait də ora sərf olunur.

- O qədər də yox. Bilirəm ki, nə qədər xəbərim olmasa, o qədər yaxşıdır. Yəni çox azdır. Yazıçılar Birliyi də, jurnalların baş redaktorları da bunu deyirlər. Milli Məclisdə bu məsələlər müzakirə olunanda əks mövqelər də müzakirə oldu. Deyirdilər, dövlət yaradıcı qurumları maliyyələşdirir və belə şey dünyada yoxdur. Yəni yaradıcı qurumlar müstəqildirlər və özlərini saxlamalıdır. Dövlət bu işə qarışsa, onda sənətkarın müstəqilliyini əlindən alır. Milli Məclisdə təklif etdilər ki, bu işi sərbəst buraxaq. Oxucu yaxşı yazıçının kitabını oxuyub, bir də alacaq. Yəni bu şəkildə yazıçıya dövlət qonorar verməsin.

- Mən ona görə razılaşmadım ki, elə dövrlər var, kömək lazımdır. Müxtəlif dövrlərdə bu köməklik ortalığa çıxır. Doğrudur, Azərbaycan prezidenti bizim yazıçılarımıza fəxri adlar verir, onlar müəyyən vəzifələr daşıyır, universitetlərdə çalışırlar, maaş alırlar. Yaxud yazıçılar dövlət mükafatları alırlar. Amma bu da tək-təkdir. Gənclərə birdəfəlik prezident təqaüdləri verilir. Amma bunlar bir növ yazıçını maliyyələşdirir. Ədəbiyyatı maliyyələşdirmir. Yaxşı əsər yaxşı pul gətirməlidir. Paradoks nədən ibarətdir? Yaxşı əsəri cəmiyyətə təqdim etmək məsələsi var. Bu, dünyada çox böyük biznes sistemidir. Bunun üçün elə mürəkkəb mexanizmlər var ki, sən nə qədər böyük yazıçı olsan da, o mexanizmə düşməsən, maliyyə vəsaitini ala bilməyəcəksən. Çünki bazarın rəqabət sistemi var. Bax, belə bir mürəkkəb vəziyyətdəyik. Amma bu da maraqlıdır ki, parlamentə məsələlər müzakirə edirik, bir-birimizlə mübahisə aparırıq, qanunlar qəbul edirik, amma həyat bizdən qabağa gedir. Parlamentdə qəbul etdiyimiz qanunların müzakirəsi gedə-gedə həyat daha qabağa gedir. Kitab mağazaları, nəşriyyatlar meydana çıxır, amma hələ də yazıçı az qazanır. Biz bu məsələləri müxtəlif vaxtlarda müzakirə edirik və edəcəyik. Məsələ yalnız ondan deyil ki, Milli Məclis qanun qəbul edir, ya yox. Məsələ həm də odur ki, Milli Məclisdə müzakirə olunan məsələlər cəmiyyətə təsir edir. Milli Məclis cəmiyyətlə dialoqdadır. Mən həmişə demişəm ki, bizim qanunlarımız bir az geciksin, amma cəmiyyətimiz, ədəbiyyat irəli getsin. Qanun qəbul etdirməklə ədəbiyyatı inkişaf etdirə bilmərik. Yaradıcılıq, mədəniyyət, elm bir inersiyadır. Xüsusən ədəbiyyatda istedad lazımdır. Bunu öyrətmirlər, öyrətmək mümkün deyil. Amma təbii ki, hər şeyi də inersiyanın üzərinə buraxmaq olmaz. Sonra deyəcəyik ki, hanı kitablar, kitabxanalar, yazıçılar... Bu həddə də çatdırmaq olmaz.

- Arzu həmişə var. Azərbaycanın bütün dövlət büdcəsini mədəniyyət sahəsində ayırsan, arzu yenə olacaq. Mədəniyyət çox pul aparan sahədir. Amma bununla yanaşı bizdə ciddi və elmi büdcə siyasəti yürüdülür. Bizim ədəbiyyatımızın da, ictimai fikrimizin də əsas mövzusu Qarabağdır. Təbii ki, orduya daha çox pul yatırılmalıdır. Çünki ordu bizi müdafiə edir, müstəqilliyimizin dayağıdır. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev dəfələrlə deyib: “Yazıçı, ədəbiyyat, mədəniyyət bizim milli maraqlarımızın müdafiəsində ordudan az xidmət etmir”. Amma onun xidməti konkret deyil. Tarixidir, ənənəvidir və çox qədimdən gəlir, gələcəyə gedir. Ona görə də mədəniyyətə ayrılan vəsait elə bilirəm, həmişə dəqiq ölçülüb-biçilir. Ondan yaxşı istifadə etsək, artırılma imkanlarını nəzərə alaraq, indiki şəraitdə, özünü doğruldur. Bizdə teatr və kinonun inkişafı ilə bağlı proqram var. Yaxşı olar ki, ədəbiyyatla bağlı da bu cür proqramlar olsun.

- Uzun illər bizdə yarı rəsmi vəziyyət olub və “Orfoqrafiya lüğəti” Dilçilik İnstitutunda hazırlanıb. Hətta bir vaxtlar Dilçilik İnstitutundan kənar Lüğətlər İnstitutu da olub. Maraqlıdır ki, bu lüğətlərin daha çox tədqiqat obyekti tərcümə lüğətləri olub. Buna da bizim ehtiyacımız var idi. Çünki terminologiya dəqiqləşdirilməli idi. Orfoqrafiya sahəsində bizim çox ciddi işlərimiz olub. 20-ci illərin sonlarında Vəli Xuluflunun nəşr olunan “İmla lüğəti” bizim ilk lüğətimizdir. Bu lüğətin hazırlanmasında o vaxt dilçilik professoru olan Bəkir Çobanzadənin böyük rolu olub. Eyni zamanda onun rəhbərliyi ilə çoxlu müşavirələr keçirilib, yazı dilimiz qaydaya salınıb. Sonra həmin lüğətin əsasında orfoqrafiya lüğətləri hazırlanıb. Kifayət qədər böyük təcrübəmiz var. Lüğətlərin təkmilləşməsi 70-ci illərə qədər davam edib. Bugünkü lüğətə də qüsurlu lüğət kimi baxmaq olmaz. Çünki onlar düz yazılıb. Orfoqrafiya qaydaları dilin yeganə qaydalar sistemidir ki, onu hökumət təsdiq edir. Lüğətin təsdiqinə isə ehtiyac yoxdur. Çünki qayda varsa, lüğəti hər kəs tərtib edə bilər. Bu lüğətin yeganə əlaməti odur ki, qaydalara uyğun olsun. Müəyyən dövrdə apostrof götürüldü. Onda da qaydalarda çox ciddi dəyişikliyə ehtiyac olmadı. Yalnız bir iki sözün yazılışı dəyişdi. Deyək ki, “şer” sözü şeir, “fel” feil kimi yazıldı.

- Doğrudur. Bir vaxtlar biz fəhlə sözünü də apostrofla yazırmışıq. Sabirin dövründə “fələ” yazılıb. Apostrofun tərəfdarları etiraz etdilər, amma bu, əsas deyil. Azərbaycan cəmiyyəti öz dilinə, mədəniyyətinə, tarixinə özü ilə bağlı nə varsa çox obyektiv münsiflik edir. Cəmiyyətə onun əleyhinə olan prinsipi inzibati qəbul etdirə bilməzsən. Mümkün deyil. Heç bir qanun da yoxdur ki, lüğətlər ancaq Dilçilik İnstitutunun tərtibindən çıxmalıdır. Əlbəttə, Dilçilik İnstitutu nümunə göstərməlidir. Bu, institutun bilavasitə vəzifəsidir. Universitetlər də sözlük buraxa bilərlər. Bu, Təhsil Nazirliyinin səlahiyyətinə aid məsələdir. Orta məktəblər üçün sözlüklər buraxılmalıdır. Deyim ki, bunu Milli Elmlər Akademiyası edə bilməz. O prosesdə pedaqoqlar, dərslik müəllifləri iştirak etməlidirlər. Çox təəssüf ki, bizdə elə lüğətlər azdır. Bir dəfə çox böyük dilçi alimimiz Əziz Əfəndizadənin “Məktəblinin orfoqrafiya lüğəti” çıxmışdı. Sözlüklərin təyinatı var. Elə prinsip yoxdur ki, bu işlərin hamısına Dilçilik İnstitutu nəzarət etməlidir. Ona görə də Tərcümə Mərkəzi öz sözlüyünü təklif elədi. Bu sözlük öz xüsusi prinsipləri ilə ortaya çıxdı. Bu sözlük Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətini inkar eləmir. Sadəcə, sözlüyün ortaya çıxmasında istər-istəməz müqayisə aparıldı. Ona görə də ilkin mərhələdə olduğu üçün işlək sözlük adlandırıldı. Bizim bəzi dilçilərimiz elə başa düşür ki, bu ümumişlək sözlərin lüğətidir. Elə deyil. Təbii ki, bu lüğətin adında elə bir iddia var. Lüğətə o sözlər daxil olub ki, onlar cəmiyyətin tez-tez müraciət etdiyi sözlərdir. İndi məsələn, “Orfoqrafiya lüğəti"nin son nəşrinə baxsaq, ona görkəmli alim, akademik Ağamusa Axundov rəhbərlik edib. Amma burada fonetika məsələlərindən daha çox, hansı sözlər olmalıdır məsələsində problem yaranıb.

- Bu sözləri bir “y” ilə deyirik. Və nəzəri olaraq, “y” hərfinin biri atıla bilər. Amma məsələnin başqa tərəfi də var. Bu gün həmin iki “y”dan biri atılsa... Təsəvvür edin, bizim neçə nazirliyimizin adında iki “y” var. Ədliyyə Nazirliyi, Maliyyə Nazirliyi, Mədəniyyət Nazirliyi... Görün, nə qədər sənəd dəyişməlidir.

- Təbii ki! İndiki şəraitdə bu mümkün deyil.

- Heç nə dəyişməyəcək. Mən bilən, belə qalacaq. Başqa məsələ də var. Məsələn, Ağstafa rayonu İcra Hakimiyyəti. Yaxud başqa qoşa samitli idarələr... Görün, indiki şəraitdə nə qədər vəsait tələb edir. Eyni zamanda şəxsiyyət vəsiqələrində olan qoşa “y” hərfləri... Ona görə də bu söhbəti hələlik saxlamaq lazımdır.

- Azərbaycan dili yazı qaydaları etibarı ilə çox mükəmməl dillərdən biridir. Bizim yazı qaydalarımızda problemimiz yoxdur. Ziyalılarımız, əli qələm tutanlarımız demək olar, normal yazırlar. Bir az durğu işarələrində problemlərimiz var. Çünki yazı dilimizdə durğu işarələrimizi həddindən çox artırıblar. Bu qədər durğu işarəsinə ehtiyac yoxdur.

- Məsələn, “ki” bağlayıcı deyilsə, orda ehtiyac yoxdur. Bizdə isə harada “ki” görürlərsə, orada vergül qoyurlar. Bunun üçün orta məktəbi yaxşı oxumaq lazımdır. Məsələn, “Mən ki bu məsələdə öz razılığımı bildirməmişəm” cümləsində “ki”dən sonra vergül qoymaq lazım deyil. Yaxud feli bağlama tərkiblərindən sonra hər yerdə vergül qoyurlar. Tutalım, “filankəs filan işi görüb...” -  sonra vergül qoyurlar. Ehtiyac yoxdur. Bu nəyi dəyişir? Şifahi nitqimizdə isə problemlər var. Bu da yalnız Azərbaycan dilinə aid deyil. Dünyada elə bir dil tapmazsan ki, o dildə danışan insan qaydalara tam əməl eləsin. Mümkün deyil. Yetər ki, bu qabarıq olmasın.

- Qanun tərtib olunanda biz onu eksperimental şəkildə yox, prinsip olaraq daxil etdik ki, Azərbaycan dilinin qayda-qanunlarına qarşı şüurlu şəkildə dağıdıcı hərəkət olarsa, o cəzalandırılmalıdır. Ola bilər, qəzet-jurnallar, televiziya-radiolar hansısa təsir altında dilimizi gülünc vəziyyətə sala, ironiya edə. Çünki dilimizə qarşı tarixdə çox ironiyalar, dağıdıcı təsirlər olub. Azərbaycan prezidenti Milli Elmlər Akademiyasında çıxış edəndə dedi ki, Azərbaycan dilinə kənardan gətirilən sözlərin, intonasiyaların qarşısı alınmalıdır. O həddə gətirilə bilər ki, Azərbaycan dili təbii quruluşunu itirə bilər. İngilislərlə hindlilərin zarafatyana söhbəti var. Bir məclisdə ingilis iddia ilə deyir ki, biz Hindistanı zəbt elədik və sizi öz qaydalarımızla yaşamağa məcbur elədik, ingilis dilini sizə qəbul etdirdik. Hindli bilmir nə cavab versin. Deyir ki, biz də ingilis dilinin başına elə oyun açdıq ki, onu qaydaya salmaq mümkün deyil. Yəni dillə bağlı belə hadisələr olur. Dövlət dili haqqında qanunda da bu məsələ nəzərdə tutulub. Amma inanmıram, fərdi olaraq kimsə danışığını, yazısını o günə qoysun ki, yəni dilin axırına çıxacam. Ferdinand de Sössür deyir ki, dilin qayda-qanunları, normaları bir adamın iddiası ilə pozula bilməz. Çünki o, xalqın sayı qədər ansambldır. Onlar o dildə oxuyurlar, ifa edirlər. Dörd-beş adam ayrı hava çalsa da, hiss olunmayacaq. Amma yenə də dili qorumaq lazımdır.qədər ansambldır. Onlar o dildə oxuyurlar, ifa edirlər. Dörd-beş adam ayrı hava çalsa da, hiss olunmayacaq. Amma yenə də dili qorumaq lazımdır.