Ali məktəblərə imtahan həyəcanı aprelin  30-dan başlayıb. Bu hələ başlanğıcdı. Abituyentlərin valideynləri, qohumları, dostları, müəllimləri imtahan günlərində keçirdikləri həyəcanı sonrakı günlərdə də yaşayacaqlar. Nəticələr bəlli olandan sonra ixtisas seçimində yaranan  gərginlik hələ bir neçə gün  davam edəcək. Yüksək bal  toplayan abituriyent üçün bu məsələ  asan həll olunur, hər kəs əvvəlcədən sevdiyi, bəyəndiyi ixtisası seçib yazacaq. Amma nisbətən aşağı bal toplayan abitureyntlərin vəziyyətini təsəvvür etmək elə də çətin deyil. Bir çox hallarda topladıqları bala uyğun istəmədikləri, təsadüfü bir ixtisası seçirlər - təki ali məktəbə qəbul olunsunlar. Bunun da  nəticəsi sonradan cəmiyyətdə özünü neqativ tərəfdən əks etdirir.

Bu il ötən illərdən fərqli olaraq ali məktəblərə iki dəfə imtahan verilir. Bir dəfə imtahan verən abituriyentin ikinci dəfə imtahan zalına girib biliyini sınamaq ixtiyarı var. Bu, məncə, çox yaxşıdı. Ola bilər ki,  XI sinif şagirdi imtahan vaxtı həyəcanlanıb bildiklərini də yaddan çıxara bilər. Ona ikinci dəfə şans verilir ki, əvvəlki səhvini təkrar etməsin. Yaxud da ola bilər ki, abituriyent   may ayında verdiyi imtahan nəticəsindən razı qalmasın. Qarşıda onun daha iki ay vaxtı var ki, daha yaxşı hazırlaşıb təkrar imtahan verə bilsin. 

Bu il Dövlət İmtahan Mərkəzinin (DİM) aprelin 30-da II və III ixtisas qruplarının abituriyentləri üçün keçirdiyi qəbul imtahanında iştirak edən abituriyentlərdən 3 nəfər ən yüksək nəticəni göstərib və 700 bal toplayıb. Mayın 7-də  I və IV  ixtisas qrupları üzrə keçirilən imatahanda isə 7 nəfər 700 bal toplayıb. Xeyli sayda abituriyent  600-700 bal arası nəticə  göstərib.

Nəzərə alsaq ki,  indi  ötən əsrin 70-80-ci illəri deyil, sovet təhsil sistemi kökündən ləğv olunub, çoxlu sayda  islahatlar aparılıb, elmi-texniki tərəqqi təhsildə daha qabarıq inkişaf edib,  deməli, bu göstərici çox aşağıdı. Ali məktəblərə qəbulla bağlı hər il yüksək nəticə gözlənilsə də  təəssüf ki,  yenə də zəif  bilik nümunələri ilə üz-üzə gəlirik. 

Hər kəs  700 bal  toplaya bilməz - bu, təbiidi. Amma indiki  texniki-tərəqqi zamanında, ən azı, 80 faiz abituriyent yüksək göstərici əldə edə bilər. Və hər il imtahan öncəsi belə bir  nəticə olacağına gözləntilər artır. Gözlənti isə ümidi ölməyənlərin inadına ildən-ilə aşağı  səviyyəyə enir. Səbəb də odur ki, ali məktəblərə imtahan verən abituriyentlər bütün fənnlər üzrə hazırlıqlı olmurlar. Onlar seçdikləri ixtisas qrupuna daxil olan fənnləri  repititor yanına  gedərək öyrənirlər. Bir çox hallarda test  bankındakı suallardan kənara çıxmırlar. Repititorlar çalışırlar ki, hazırladığı uşaqlar yalnız həmin suallar ətrafında öyrənsinlər. Təcrübə göstərir ki, bir çox hallarda uşaqlar testləri əzbərlədikləri üçün qəbul imtahanında  tanış olmayan sualları cavablandırmaqda aciz qalırlar. Nəticədə çox aşağı balla universitet tələbəsi olurlar. Məzun olandan sonra da aldıqları  diplom heç nəyə yaramır.

Bu gün 700 bal toplayan abituriyentlərin qarşısında nələr dayanıb, onları nə gözləyir, aqibətləri necə olacaq? Bu suallar  abituriyentdən və tələbədən çox valideynləri  narahat edir. Gecə-gündüz   oxumaqdan  gözünün qarası gedən, ən yüksək  bilik dərəcəsi alan 17  yaşlı gənc ali məktəbdə xoş olmayan situasiya ilə rastlaşır. Bəzi universitetlərdə  dərs keyfiyyəti orta səviyyədədir, eləsi var ki, orda lap aşağıdı.  Universitet müəllimləri 700 bal  toplayan abituriyentlə 200 bal toplayıb sinif otağında yanaşı oturan tələbəyə eyni münasibət  sərgiləyir. Bu fakt var, bunu heç kim dana bilməz. Belə olan halda tələbə həvəsdən düşür, marağı azalır. İmkanlı ailənin övladı  belə vəziyyətlə barışmayıb xaricidə oxumağa gedir. Amma kasıb ailənin övladı bundan məhrumdu. Tədris proqramı başa çatmamış 700 bal  toplayan  abituyentin tələbəlik  xəyalları, sanki, suya düşmüş olur.

Dərd bununla bitmir.  Dörd il bakalavr, iki il də magistr  təhsili ilə fərqlənmə diplomu alan gəncləri sonra işzizlik problemi cənginə alır. Əvvəla ixtisasına uyğun iş tapa bilmir. Ərizə ilə müraciət etdiyi, CV göndrədiyi  dövlət qurumları və şirkətlər onun qarşısına  müxtəlif bəhanlərlə keçilməz sədd qoyurlar. Yaxud da işsiz məzun dövlət orqanlarında dövlət qulluğuna qəbul olmaq üçün test imtahanı verir. Çox vaxt bunin da nəticəsi uğurlu alınmır, imtahan verən gəncin ümidləri sınıq-sınıq olur. Ən yüksən balla imtahandan keçən məzuna “növbəti vakansiya olanda səni qəbul edəcəyik” deyib ruhdan salırlar. Halbuki nəzərdə tutulan, məsələn, iki iş yerinə ondan da aşağı bal  toplayan bir başqasını götürüblər. Bax, bu zaman  altı il əvvəl imtahan verib 700 bal toplayan zaman keçirdiyi sevinc hissindən bu günə qalan az miqdarda olan hissəyə də elə kölgə düşür ki, bir ömür onu unuda bilmir. Ya baş götürüb bu ölkədən gedir (ona da maddi imkanı çatsa), ya da illərlə topladığı biliyini  fəhlə atributlarının ”“ daşın-kəsəyin, taxta-şalbanın, dəmirin-misin altında “xıncam-xıncam” edir.

Sovet təhsil sistemində ali məktəbləri dövlət maliyyələşdirirdi (əlbəttə rüşvətlə daxil olanlar  istisna deyil). Həmçinin də məzunları işlə təmin edir, onların məcburi qaydada, ən azı, üç il təyinatla göndərildikləri yerdə işləməsinə nəzarət edirdi. Son iyirmi ildə isə vəziyyət tam fərqlidi. Ali məktəb məzunu belə komfortdan, hazır iş yerindən məhrumdu. Ona görə də ölkədə ildən-ilə təhsilin səviyyəsii aşağı üşür. Nə orta məktəblərdə, nə də ali məktəblərdə oxuyan gənclər  elm öyrənməyəö həvəs göstərmirlər. Üstəlik də onlar doğru-düzgün yetişdirilmirlər. Çünki “öyrətmən” adını daşıyanlar öyrəncisinin gələcək taleyinə təminat verə bilmirlər. Dəqiq bilirlər ki, şagirdləri, yaxud da tələbələri  illərlə güc sərf edib əldə etdikləri biliyi  gələcəkdə reallaşdırmaq üçün meydan tapmayacaq, işsizlikdən dolayı əzab çəkəcək.

Neynəməli? Bu vəziyyətdən çıxış yolu  yoxdumu? Var, əlbəttə, var. Öncə bir çox müəllimdə insaf, sonra isə məmurlarda vicdan olmalıdı. Vəssalam. Alternativ yollar da var. Amma insaf və vicdan olan yerdə gerisi çözülməsi çox asan olan məsələdi.

Qarşıda hələ bir dəfə də imtahan vermək şansı var. Allah abituriyentlərə səbr və dözüm versin. Ali məktəb məzunlarına isə bir möcüzə göndərsin ki, onlar işzizlik deyilən mənfur nəsnənin girdabına düşməsinlər. 

Dünənki 700 balla  sabahkı fərqlənmə  diplomi və işzilik üst-üstə düşəndə onun fəsadları dərin kök atır.