“Hər yığıncaqdan öncə deputatları balaca iclas zalına yığıb təlimatlandırırdılar”

Moderator.az “Müstəqillik ayı” çərçivəsində Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlının 1987-1991- ci illərin mürəkkəb mənzərəsini əks etdirən “Xətai yurdu” kitabından o illərin hadisələrini canlandıran III yazını təqdim edir. Birinci yazını bu linkdən (moderator.az/news/155572.html) oxuya bilərsiniz.

Qeyd edək ki, S.Rüstəmxanlı “Xətai yurdu” kitabını 1990-cı illərin əvvəllərində, Azərbaycanın Dövlət Müstəqilliyi elan ediləndən sonra yazmağa başlayıb, 2002 -ci ildə bitirib. Kitab 2003-cü ildə cəmi 500 nüsxə tirajla nəşr olunub.

“Müstəqilliyin qapılarını döyəcləməkdəydik, bütün çalışmalarımızı, yazı və çıxışlarımızı buna yönəltmişdik. Axır ki, Dövlət Müstəqilliyinin Bərpası Haqqında Konstitusiya aktı hazırlanmışdı və yaxın günlərdə müzakirəyə çıxarılmalıydı. Həmsədri olduğum "Müstəqil Azərbaycan Deputat bloku" tez-tez parlamenti qurşayan, meydanlara tökülən kütlədən güc aldığına, bu mexanizmlə tam anlaşma içində çalışdığına görə sayca az olsa da, gündən-günə nüfuzunu artırır və Ali Sovetin başlıca söz sahibinə çevrilirdi. Müstəqillik aktının hazırlanması bizim təklifimizdi, amma birbaşa bizim adımızla bağlı olmasını da istəmirdilər: buna görə də bu tarixi vəzifəni zahirən bitərəf olan, əslində isə bizə daha yaxın olan, işin gedişində daim bizimlə məsləhətləşən tarixçilərə tapşırmışdılar və bu tarixi sənədi Ali Sovetin yığıncağında prof. Hacıbaba Əzimov təqdim elədi. Bu, 1991-ci ilin oktyabr ayının 18-i idi. Həmin ilin yazında SSRİ-nin tərkibində qalmaqdan başqa yolumuzun olmadığına bizi inandırmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxan "balaca padşahlar" cəmi bir neçə ayın içində dəyişilmişdilər; daha doğrusu başqa yolun qalmadığını duymuşdular; yeni havanı hiss eləmişdilər; yeni şərtlərə uymaqdan başqa çarələri qalmadığını etiraf məcburiyyətindəydilər.

Düzünə qalsa, o 360 nəfərlik məclisi qınamağa dəyməzdi. Çoxuna "seçilmiş" demək olmazdı. Siyahı və təyinatla gələn bu adamların əksəriyyəti yüksək vəzifə sahibləriydilər. Ayda bir-iki dəfə Ali Sovetin sessiyasına, respublikanın hər tərəfindən, biyara gələn kimi, yaxud yeyib-içməyə, yığdıqları pulları xərcləmək imkanı, dost-tanışı görüb, mümkün olsa iclasda çıxış edib, özünü göstərmək, yəni mövqelərini möhkəmlətmək imkanı kimi baxırdılar. Onları qanun yaradıcılığı və işlərin gedişatı az maraqlandırırdı; rəhbərlikdən hansı gizli tapşırıq gəlsə, onu da yerinə yetirirdilər.

Hər yığıncaqdan öncə kommunist deputatları ya MK-yə, ya da parlamentin ikinci mərtəbəsindəki balaca iclas zalına yığıb təlimatlandırırdılar; amma 4-cü mikrafonun səsi xalqın, haqqın və zamanın səsiydi, buna görə də tezliklə onların dəlil-sübutsuz, yalnız vəzifə borcu kimi səslənən çıxışlarını vurub dağıdır və mahiyyətsizliyini ortaya qoyurdu.

Bəzən də parlament təsərüfat yığıncağına bənzəyirdi. İclasın gərgin yerində biri çıxış edib müzakirələri dayandırmağı təklif edirdi: fikrini də belə əsaslandırırdı ki, qar yağır, rayonlarda heyvan-qaranın vəziyyətindən xəbərsizik. Amma bizim dəstə belə çıxışları tezliklə lətifəyə çevirirdi. Kütlənin vahiməsiylə yanaşı, qəzetlərin, o cümlədən, çıxartdığım "Azərbaycan"da gedən yazıların qorxusu bizi sevməyən bu adamları üzdə özlərini mehriban göstərməyə məcbur edirdi. "Azərbaycan"da Gədəbəy rayonu ilə bağlı tənqidi yazı dərc etmişdik; sonra Ali Sovetin deputatı olan raykom katibi bu yazıya çox qəzəblənib 3-4 səhifəlik cavab məktubu yazmışdı; oxuyanda dəhşətə gəldim, çünki heç bir orta məktəb şagirdi belə savadsız yazı yazmazdı. Bu məktubda iki yüzdən çox söz, cümlə, fikir, orfoqrafiya səhvi vardı; məzmunun gülünclüyü bir yana, yalnız elə bu səhvlərə söykənib kəskin bir yazı yazdım. Oxuyandan sonra Ali Sovet bir-birinə dəymişdi. Belə görklər təsirsiz ötüşmürdü; üz-üzə gələndə fısıldayır, amma bir söz də deyə bilmirdilər... Bütün ciddi-cəhdlərinə baxmayaraq SSRİ-nin dağılması, olayların bizim qabaqcadan dediyimiz şəkildə gəlişməsi, zamanın onları oynatması və gülünc vəziyyətdə qoyması, "bəlkə də qaytardılar" ümidinin mənasızlığı çoxlarını həm psixoloji, həm də əqidə cəhətdən sındırırdı. Öncə lağ hədəfi olan "bəylər" getdikcə sükançıya çevrilirdilər və üzdə bizi tənqid edənlərin bir qismi arxaya düşən kimi, "ə qardaş, elə mən də sizdənəm də, nə olsun indi vəzifəyə boğaz olmuşuq" ”“ deyirdilər və belələrinə "bəy" deyə müraciət edəndə mükafat alıbmış kimi qanadlanırdılar.

Müstəqillik havasından ən çox narahat olan azsaylı xalqların vəzifəliləri və deputatlarıydı. Sovet rejimi onlar üçün özəl bir durum yaratmışdı, adətən azəri türkcəsini və öz ana dilimizi bəyənməyən, rusca oxuyan və buna görə Moskvaya daha tez yol tapan belələri əyalətlərdə Moskvanın gözü-qulağı rolunu oynayırdılar. Mərkəz milli respublikalarda hakimiyyət pillələrinə daha çox bu adamları çəkirdi; burda onlar yuxarılar üçün daha az təhliikəliydilər; məlumatötürən, yerli xalqa soyuq yanaşan; yüksəldiyi bu yerə görə hər şeyi ayaq altına atmağa hazır olan; yuxarıların qoltuğuna sığınan kimi kiçiklik ovqatının qisasını almaq ehtirası ilə alışıb yanan... Moskva öz içimizdə rusdan daha çox ruspərəst olanları seçib özümüzə düşmən edirdi və indi imperiyanın sonu onların tifaqını dağıdırdı, buna görə də ruslardan çox bunlar narahtıdılar və bu "üstün" durumlarının əllərindən çıxmasını respublikalarda "şovinizmin" güclənməsi kimi qələmə verir, milli hərəkata çamır atırdılar. Öz "rusdillilərimiz", "Moskva uşaqları" da buna bənzər bir rahatsızlıq içindəydilər; onların bir qismi xalqa üstdən aşağı baxırdı və "çuşkaların" səsinin şəhəri bürüməsi, rus dilinin qısılması, hətta erməni, rus qonşularının yerini rayonlardan, Ermənistandan gələn "doğmalarının" tutması onları əsəbiləşdirirdi. Neft fırtınasının Bakıya topladığı və yüz ildən bəri burda məskunlaşıb Bakıya xüsusi bir "beynəlmiləl" şəhər obrazı yaratmaqda maraqlı olan, onu Azərbaycan müstəvisindən kənarda görməyi arzulayan adamların seyrəlməsiylə şəhərin qeyri-müəyyən, kosmopolit dövrü bitir, Bakı özünə qayıdırdı...

Amma köhnə quruluş elə belə, səssiz-səmirsiz, öz məğlubiyyəti ilə razılaşaraq getmirdi; yetmiş ilə qurduğunu uçurub gedirdi; kənd təsərrüfatlarını və sənayeni viran günə qoyub çəkilirdilər; müharibə və yenidənqurma bəhanə olmuşdu; əl yetən hər şeyi pula çevirib gözləyirdilər: müdhiş bir talançılıq ölkədə daşı-daş üstə qoymurdu... Qaçqınlıq, Qarabağda gedən faciəli olaylar, aclıq, səfalət, hər şeyin dağılması, iş yerlerinin əldən çıxması... faciə içində olan millətin bircə təsəllisi vardı... Müstəqillik! Ac qalaq, uduzaq, təki Moskvadan qopaq! Sanki müstəqillik sehrli bir maqnit kimi bütün bu dağılanları çəkib yenidən yerinə qoyacaqdı. İllər uzunu apardığımız işin, təbliğatın, müstəqillik arzularının nəticəsi beləydi... Xalq ikiyüz ilin şərəfsizliyindən qurtarmaq istəyirdi, sonra nə olacaq-olacaq! Onsuz da olan olub. Bəlkə bizim torpaqlarımızda Ermənistan adlı bir dövləti Moskva yaratmayıb?! Bəlkə Qarabağı bizdən qoparıb onlara vermək istəyən Moskva deyil?! Bəlkə Ermənistanın arxasında dayanmır?!

Moskva da bunu görürdü və Bakıda müstəqilliyə doğru atılan hər addım ermənilərin daha artıq silahlaşdırılması və Azərbaycanın üstünə daha bərk qışqırdılması və cummasıyla müşaiyət edilirdi”. 

(ardı var)