Moderator.az bir neçə gündür ki, təhlükəsizlik məsələləri üzrə tanınmış ekspert, ölkənin ən peşəkar çekistlərindən olmuş yüksək çinli keçmiş MTN zabiti İlham İsmayılın qələmə aldığı, amma hələ çap olunmayan kitabının təqdimatına başlayır. Bəri başdan oxucuları əmin etmək istəyirik ki, kitab çox maraqlıdır və müəllif o vaxt Azərbaycan Dövlət Universitetinin jurnalistika fakultəsini bitirdiyi halda taleyin gərdişinin onu adı gələndə sovetlər ölkəsinin hər bir guşəsində dodaqları cadar-cadar edən dövlət təhlükəsizlik orqanlarına aparıb çıxarmasının tarixçəsini oxucularla bölüşür, müstəqilliyimizin ilk illərini və ondan sonrakı keşməkeşli dönəmi öz arşınıyla ölçərək maraqlı bir tablo yaradır...

İxtisas artırma dövrü yekunlaşırdı. Hiss edirdim ki, Minskdən ötrü darıxıram. Orda gözləri yollarda, qulaqları telefon zənglərində qalanlarla tezliklə görüşməyin həyəcanı da bir başqaydı.

  

Bakıdan Minskə mən, Sevlan, bir də Şahnazarov eyni gündə uçası olduq. Vaxtından iki gün əvvəl. Təyyarə hava şəraitinə görə Minskə enə bilmədi, Kiyevin Borispol hava limanına endik, xeyli gözlədik. Minskdə də aeroportda qarşılamağa söz verən olduğunu bilirdim, təyyarə çox  gecikəndə o qənaətdə idim ki, gözləyən də bezib gedib. Minskə enəndə 12 saatdan çox gözləyənim olduğu məlum oldu. Enəndə bu zərif xanıma: 

- On  iki saatdı aeroportda gözləyirsən?

- Yox, bir aydı gözləyirəm...Bakıya getdiyin gündən - cavabını verdi...

Belə-belə işlər...Mən indi də Minsk üçün darıxıram. Bu, ötüb keçən gəncliyimdən ötrü darıxmaqdı, o günlər qayıtmayacaq, amma o günləri elə Minskin özündə xatırlamaq, o hisləri yenidən yaşamağa bərabər olardı.

İkinci semester daha təcrübəli idik. Müəllimlərlə dost münasibət yaranmışdı. Əvvəl  otaqda Penzadan, Voronejdən, Vilnyusdan olan üç rusla qalırdım. Heç xasiyyətimiz tutmurdu. Bu dəfə kursumuzun rəisi Vovk Pyotr İvanoviçdən xahiş etdim ki, məni qonşu otağa, ordakı leninqradlı Şibalovu da mənim otağıma dəyişdirsin. Rəis xahişimi yerə salmadı. Yeni otaq yoldaşlarım - gürcü Andro Londaridze, qazax Talqat Aydarbekov, rus Aleksandr Teplov idi. Əla uşaqlardı. Rəisimiz yerdəyişmədən sonra ”“ “yəqin ki, üçünüz birləşib bu rusu incitməyəcəksiniz” deyə zarafat etdi. Baxmayaraq ki, KQB məktəbiydi, burda millətçilik etmək olmazdı, internasional biri olduğunu göstərməliydin, yenə də rusların ”“ hamısında olmasa da - millətçi  hissləri, özlərini bizlərdən fərqli tutmaları başqa millətlərdən olanları əsəbləşdirirdi. Açıq formada onlardan  narazı olduğumuzu söyləyir, hansısa mübahisəli  məsələdə  bir-birimizin tərəfini tuturduq. Bir neçə məqamı qeyd etmək yerinə düşərdi. Mən partiya üzvlüyünə Minskdə keçdim. Qrup iclasında ruslar çoxlu sual verir, istəyirdilər ki, qaytarıb yenidən hazırlaşmağıma qərar versinlər. Erməni Viktor Qalustov söz alıb xeyli məni təriflədi, ardınca gürcü Andro, tuvin Vladimir Ondar tərəfimi saxlayıb müsbət qərar qəbul olunmasını təklif etdilər və səs çoxluğuyla təklif keçdi. Yeri gəlmişkən, o vaxt Tuvadan olan Volodyadan soyadınının nə məna verdiyini soruşanda Ondarın “Öndər “ olduğunu öyrəndim.

  

Yoldaşlarımızdan türkmən Allamurad Raxımov tətildə evlənib gəlmişdi. Hazırlıq dərsində  Krasnoyarskdan olan  Çetverqov soruşdu ki, ”Murad, evlənməmişdən əvvəl könlündən qız keçəndə nə edirdin? Axı sənin dediyindən məlum olur ki, qızları sizdə çox qapalı saxlayırlar”. Murad: ”Problem yox idi. Ürəyimdən keçəndə şəhərə gedir, restoranda rus qızı tapır, onunla gəzirdim (Murad daha sərt demişdi).” Təsəvvür edin, Muradın cavabı  sual verəni və digər rusları  necə pərt etmişdi. Andro özünü saxlaya bilməyib, necə şaqqanaq çəkdisə, Muradı buraxıb onun üstünə düşdülər ki, utanmırsan gülürsən? Hərdən Andro ilə söhbətlərimiz olurdu. Andro deyirdi: İlham, bizim bir Qamsaxurdiya adlı yazıçımız var, çox millətçidi. ”Dinamo” Tbilisi rus komandalarına uduzanda deyirmiş ki: ”Mən başa düşə bilmirəm, 11 rus, 11 gürcünü necə uda bilər?” Sonralar Konstantin Qamsaxurdiya haqqında oxudum, oğlu Zviad da təsadüfi deyildi ki, gürcü milli azadlıq hərəkatının lideri, sonra da Gürcüstanın prezidenti oldu.

      

Erməni Viktor Qalustov hər zaman bizim otağa gələr, hərdən mənə kəkotu göndərildiyini bildiyindən azərbaycanca :İlhamcan, kakotu var? Olanda dəmləyib içirdik, içdikcə yanımızdakı rus Teplova: Ты не знаешь да какоту? Saşa: Знаю, мята да?.Viktor üzünü mənə tutub: «Ильхам, он и «Аршын мал алан» не видел, и хашлама не кушал, и какоту не пил, он несчастный человек» - deyirdi. Qalustov Üzeyir Hacıbəyovun əsərlərini çox sevdiyini, onun əsərlərinin “dünya miqyaslı “ olduğunu söyləyərdi.

   

Ali Kursda  müəllimlərimizin arasında  o zaman və məkan üçün mütərəqqi fikirli, fərqli düşünənlər də vardı. Şarov familiyalı müəllimimiz bir müddət İsveçdə işləmişdi. Seminarda deyirdi ki, agentiniz gəlib sizə məlumat verəndə bəs hansısa iş yoldaşı “Azadlıq”radiosuna qulaq asır və Qərbi Avropada, Skandinaviya ölkələrində həyat tərzinin  yüksək olduğundan danışır, o adam barədə tələsik qərar verməyə çalışmayın. Birincisi, o radioda veriləni deyir, ikincisi bizimlə müqayisədə  orda həyat səviyyəsi həqiqətən də yüksəkdi. Belə açıq danışmaq KQB məktəbində hər müəllimin işi deyildi. 5- ci xətt üzrə müəllim isə Soljenitsından, qadağan olmuş ədəbiyyatdan danışanda deyirdi: Tədricən bu qadağaları yığışdırmaq  lazımdı, əgər biz Stalin dövrünü tənqid ediriksə, Soljenitsını niyə qadağan edək, o da o dəhşətli siyasətdən, insanların sürgündə necə əzab çəkdiyindən yazıb. Saxarovdan danışanda isə onun KQB haqqında dediyi ”KQB yeganə təşkilatdır ki, sovet korrupsiya sisteminə bulaşmayıb” sözlərini deyir və ardınca “axı ölkədə həqiqətən böyük rüşvət sistemi var və onun kökünü kəsmək hələ ki, mümkün deyil, çünki çox yuxarıdan başlayır.” Ardınca da “işləyəndə görəcəksiniz, sizi rüşvətlə mübarizə aparmağa qoymayacaqlar”. Bizi həqiqətən də rüşvətlə mübarizə aparmağa qoymadılar. Raykom katibindən komprmaterial gətirəndə deyirdilər: ”biz partiyaya qarşı mübarizə aparmırıq”. Sovetin dağılmasının səbəblərindən biri də bu idi. Elmi Kommunizm müəllimi sovet iqtisadiyyatında zəif yerlərdən danışırdı. Onun bu sözləri yadımdadı: ”Təsəvvür edin ki, bir gün bütün əmanətçilər Əmanət kassasına gəlir və əmanətlərini tələb edir. Ölkədə elə  iqtisadi böhran başlayar ki, qarşısını almaq çətin olar.”Belə fikirlər bizim üçün təzə idi. 

 

Ən maraqlı məruzələr, seminarlar millətçiliklə, dinlə bağlı idi.”SSRİ-də millətçilik” mövzusunda  məruzələrdə və ədəbiyatda “Ukrayna millətçiliyi”, ”erməni millətçiliyi”, ”gürcü millətçiliyi”, hətta “qazax millətçiliyi” ayrıca araşdırılırdı. Açığı təəssüf edirdim ki, “Azərbaycan millətçiliyi” deyilən nə termin vardı, nə də ötəri olsa da adı çəkilmirdi. Çox sadə bir səbəbdən - Azərbaycanda yuxarıda qeyd etdiyim millətçiliyin heç bir təşkilatlanmış forması olmamışdı. Amma 1937-cil repressiyasından  ən çox itki verən respublikalar içərisində Azərbaycanın adı  ilk üçlükdə gəlirdi. Baltikyanı respublikalardan danışanda millətçilikdən çox SSRİ-dən ayrılmaq üçün daxildən və xaricdən hansı fəaliyyətlərin  olmasından kursantlara məlumat verilirdi. Din barəsində danışanda birmənalı olaraq dini fəaliyyətin nəzarətsiz olmaması, dinin həssas sahə olması  və hər zaman təhlükə yarada biləcəyi xüsusi vurğulanır, İran İslam inqilabı və müxtəlif zamanlarda  SSRİ-də  dini zəmində baş vermiş kütləvi iğtişaşlar nümunə kimi göstərilirdi. Müəllimimiz din adamları içərisindən informasiya mənbəyi seçməyin, yəni agent əldə etməyin çətinliyini qeyd edir, amma xristian ruhanilərdən fərqli olaraq islam nümayəndələrinin daha asan cəlbedilməsini faktlarla göstərirdilər. Orta Asiyadan, Tatarıstandan  olan kursantlara və  bizlərə  informasiya mənbəyi əldə etməkdə çətinlik çəkməyəcəyimizi  deyəndə, buna inanmasam da, xidməti fəaliyyətimdə  deyilənlərin həqiqət olduğu təsdiq olundu.

 May ayında baş leytenant rütbəsi aldım. Maaşım 10 manat artıb 180 rubl oldu. Minskdə hərbi formamız rabitəçi nişanlarıyla gizlədilirdi, guya biz rabitəçiyik. Şəhərdə hərbi formada olanlara belaruslar xüsusi hörmət edirdilər. Minsk Ali Kursunda dərslər yekunlaşırdı. Son iki ay praktik dərslərimiz daha çox idi. Kursda polkovnik Puşkaryovla xüsusi yaxınlığım vardı. 5-ci xüsusi intizam (спец дисциплина) kafedrasının rəisi idi. Bir gün məni yanına çağırıb dedi: ”Gəl səni burda Minskdə Mərkəzi Aparatda işə düzəldim. Burda da evlənərsən, istəsən lap Kiselyovun (Belarusiya KP MK ”“nın birinci katibi) qızını sənə alarıq. Minnətləri olsun. Mən sənə hər cür kömək etməyə hazıram”. Düzü, həyatını xüsusi xidmət orqanına həsr edən bir zabit üçün bundan yaxşı təklif olmazdı və karyera üçün əsil trampilin idi. Mən fikirləşmək üçün vaxt istədim, amma bu nəzakət xatirinə idi. Bilirdim ki, mütləq Azərbaycana dönməliyəm.

  

Minsk Ali Kursu böyük məktəb idi. Dünən də, bu gün də oranı bitirənlər böyük vəzifələrdədi. Abxaziyanın, Cənubi Osetiyanın rəhbərləri bu məktəbi bitirib. Rusiya hökumətinin önəmli şəxsləri - Sergey İvanov, Patruşev də Minsk Ali Kursunda oxuyublar, RF Miqrasiya Xidmətinin rəisi Romadanovski Konstantin Oleqoviçlə isə eyni vaxtda oxumuşuq. FSB ”“ nin rəhbər heyətindən bir çoxları da Minsk Ali Kursunu bitirmişlər. Dövlətin idarə olunması, dövlətçilik, dövlətin qarşısında duran vəzifələr xüsusi xidmət işçıilərinin beyninə yeridilir. Ekstremal situasiyada idarəetməni ələ almaq kimi vəzifələr mənim peşəmin önəmli cəhətlərindəndi. Düzdü, burda fərdi xarakter də vacib tərəfdi, amma məktəb başqa amildi. Mən bunu praktik fəaliyyətimdə bütün varlığımla hiss etdim.

   

Yay imtahanları başladı. Əvvəlki həyəcan yox idi. Bu dəfə asanlıqla üç imtahanın ikisindən 5, birindən 4 aldım. Təyinat Azərbaycana verildi.

 Minskdən sonra Bakıya tələsmirdim. Minsk gəncliyimin gözəl bir səhifəsi olaraq ömrümün kitabına yazıldı. Minskini  tərk  etmək, yalnız bir şəhəri tərk etmək deyildi, gəncliyin bəxş etdiyi gözəllikləri tərk edib, xatirəyə çevirmək idi. Aeroportda həsrətlə yol gözləyən məni yola salmağa gəlmədi, incimişdi, əvəzində məktub göndərdi. Vaxtilə Yesenindən ona oxuduğum şeirdən bir kupleti yazmışdı məktuba:

            Я помню, любимая помню

            Сияние твоих волос.

             ÐÐµ радостно и нелегко мне, 

             ÐŸÐ¾ÐºÐ¸Ð½ÑƒÑ‚ÑŒ тебе привелось.

 

Bir aylıq məzuniyyətimi səmərəli keçirmək məqsədilə Vilnüsə gəldim. Polkovnik Puşkaryovun əlaqələri vasitəsilə  mehmanxana  problemim olmadı. Minskdən fərqli olaraq Vilnüsdə gəzməli, görməli tarixi yerlər çox idi. Dostum Andro bir gün sonra bacısı Liya ilə Vilnüsə gələcəyini demişdi. Andronu dəmiryolu vağzalında qarşıladım. Çox yerləri gəzdik, amma ən maraqlısı Trakay oldu. Trakay göllərin əhatəsində olan bir adada muzey ”“ qala, həm də bir qəsəbədi. Məlum oldu ki, trakaylılar Krımdan knyaz Vitautasın gətirdiyi türkdilli karaimlərdi. Androgili axşam qatarla yola salandan sonra, iki gün daha Vilnüsdə qaldım.

 

Vilnüsü tərk edib Kaunasa-Litvanın qədim paytaxtına  getdim. Kaunas qatı millətçi bir şəhərdi. Demək olar ki, rus dilində sorğulara cavab vermirdilər. Burda bizim” Torqovı” nı xatırladan küçə “Azadlıq bulvarı” (Laysveys Alleys) adlanırdı. Bu şəhərdə sanki Sovet hakimiyyəti yox idi. Baltikyanı respublikalar SSRİ-ni hamıdan tez tərk edəndə mən təəccüblənmədim. Kaunasda dünyada yeganə  “Şeytanlar muzeyi” , bəstəkar rəssam Çürlenisin muzeyi, 9-cu fort çox maraqlı idi. Kaunasda qatara minib Minskə qayıtdım, təyyarə biletim Bakıya Minskdən idi. Minskə çatandan bir neçə saat sonra Bakıya uçdum.